Lizozom Nedir?

29.10.2019 - 22:10

Bütün canlıların hücrelerden oluştuğunu biliyoruz. Hücreler ise çeşitli organeller içerir. Bu organellerden biri de lizozom organelidir. Hücrede çeşitli işlevleri olan bu organeli tanımak gerekir. Bu yazıda lizozom nedir, nerede bulunur, nasıl oluşur ve ne işe yarar gibi sorulara yanıt vermeye çalışacağız. Dilerseniz önce lizozom nedir kısaca öğrenelim.

Hücrede sindirim işlevini gören küçük paketçiklere lizozom denir. Lizozom zarlı bir organeldir ve ökaryot hücrelerde görülür.

Bu tanımdan sonra biraz daha detaylara girebiliriz.

Lizozomun Özellikleri

Lizozomun özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:

Ökaryot hücrelerde bulunur. Zarlıdır.
Küçük ve küre şeklindedir. Çapı 0,2 ile 0,8 mikron arasında değişmektedir.
İçeriği asidiktir. İçerisinde sindirim enzimleri bulunur.
Endoplazmik retikulum ve golgi cisimciği tarafından oluşturulur.
Hücre içi sindirimde etkilidir. Canlı metabolizması için önemli bir organeldir.

Lizozom Nerede Bulunur?

Yukarıda lizozom nedir ve görevleri nelerdir gibi konulara kısaca değindik. Şimdi de lizozom hangi hücrede bulunur ona değinelim.

Lizozom organeli ökaryot canlılarda bulunur. Ancak bütün ökaryotlarda lizozom yoktur. Alyuvar hariç bütün hayvan hücrelerinde ve tek hücreli ökaryotlarda bulunmaktadır.

Bitki hücrelerinde lizozom bulunmaz. Mantarlarda ise lizozom benzeri yapı bulunur.

Alyuvarlarda lizozom olmamasının nedeni bu hücrelerin ana işlevinin oksijen taşımak olmasıdır. Bu nedenle olgun alyuvarlarda hücre çekirdeği dahi görülmez. Bazı ilkel yapılı bitkilerde de fitolizozom denilen lizozoma benzer yapılar bulunmaktadır.

Bitkiler gibi lizozomu olmayan hücreler sindirim enzimlerini bir kofulda biriktirir ve sindirim koful yoluyla gerçekleşir.

Lizozom Nasıl Oluşur?

Diğer bir merak edilen husus da lizozomun nasıl oluştuğudur. Bildiğimiz gibi lizozomun içerisinde çeşitli enzimler bulunmaktadır. Bu enzimler ribozom tarafından üretilir.

Ribozomda sentezlenen enzimler endoplazmik retikuluma ulaştırılır. Oradan kanallarla golgi cisimciğine taşınır ve etrafı zarla kapıtalarak bir sindirim paketine dönüştürülür. Bu şekildeki yapılara vezikül adı verilir. Veziküller hücre içerisinde zamanla lizozoma dönüşür.

Kısacası bir lizozomun oluşumunda ribozom, endoplazmik retikulum ve golgi aygıtı organellerinden her üçü de etkilidir.

Lizozom Ne İşe Yarar? Görevleri Nelerdir?

Yukarıda da değindiğimiz gibi lizozomun temel görevi sindirim yapmaktır. Ancak lizozom hücre içi sindirimde etkilidir. Hücre dışı sindirim yapılacağı zaman sindirim enzimleri çeşitli yollarla hücre dışına atılmaktadır.

Daha önce lizozom organeli ve görevleri yazısında görevlere değinmiştik. Şimdi tekrar edelim.

Hücreye giren yabancı maddelerin yok edilmesinde lizozom etkilidir. Ayrıca hücre içine endositoz yoluyla alınan büyük moleküllerin parçalanmasında da yine lizozom etkilidir. Bu işlem şu şekilde gerçekleşir.

Hücre yüzeyinde bulunan reseptörler ile yabancı hücreye giren madde tespit edilir.
Hücre zarından cep oluşturulup endositoz ile hücre içine alınır.
Hücre içine zarla çevrili olarak hazır halde giren yapı ile lizozom birleşir.
Lizozomdaki sindirim enzimleri içeri akar ve sindirimi gerçekleştirir.
Atık maddeler tekrar hücre dışına atılır.

Lizozomlar hayvanlarda karaciğer hücrelerinde ve akyuvarlarda bul miktarda bulunur. Akyuvarlar savunma hücreleri olduğu için fazla lizozoma ihtiyaç duyarlar.

Lizozomun canlı metabolizmasına etkileri savunma ve sindirimle sınırlı değildir. Hücrede ömrünü tamamlanmış ve yok edilmesi gereken yaşlı organel ve yapılar da yine lizozom tarafından sindirilir.

Hücre öldüğünde veya hastalandığında hücrenin kontrol sistemi çöker. Bu durumda lizozomun zar yapısı da bozulur ve zar yırtılır. Lizozom enzimleri sitoplazma içerisine dağılırsa hücre kendi kendini sindirir. Otoliz denilen bu olay bir nevi intihardır. Bu nedenle lizozom aynı zamanda intihar keseceği olarak da görev yapmaktadır. Otoliz yaşlanmış hücrelerin ortadan kaldırılması için de kullanılır.

Kurbağa larvasının kuyruğundan kurtuması lizozom organeliyle mümkündür.
Hareketsiz kalan kasların küçülmesi yine lizozomun etkinliğiyle gerçeklir.
Vücuda giren mikroplar hücre içerisine alınarak lizozomlar ile sindirilir.
Yıpranan ve yaşlanan organeller lizozomlar tarafından parçalanır. Buna otofaji denir.
Yaşlı dokuların lizozom tarafından yok edilmesine histoliz denir.
Bebekler anne karnındayken parmak arası perdelerin yok olmas yine lizozom sayesinde gerçekleşir.
Sperm yumurtaya gireceği zaman spermin baş kısmındaki lizozomlar yumurta zarını eritip bir açıklık oluştururlar.

Sindirim yapıldıktan sonra bazı maddeler vücuttan atılamaz ve birikir. Yaşlı insanlarda biriken ve deride kahverengi lekeler şeklinde beliren lipofuksin de lizozom faaliyet sonucu oluşmaktadır.

Lizozomun Yapısı

Yukarıda lizozom nedir, özellikleri nelerdir ve lizozom ne işe yarar gibi sorulara gereken yanıtları verdik. Şimdi de lizozomun yapısı hakkında daha detaylı bilgilere yer verelim.

İrlanda doğumlu sitolog ve biyokimyacı Christian de Duve (1917 - 2013) elektron mikroskobuyla yapılan incelemeler sonucunda keşfedilmiştir. İçinin homojen olmaması ve değişik sıvılarla dolu olması dikkat çekmiştir. İlk olarak farelerin karaciğer hücrelerinde varlığı tespit edilmiş, ardından alyuvar hariç bütün memei hücrelerde yer aldığı görülmüştür.

İçerideki sıvıların genel durumu asidiktir. Asidik ortam sindirimin gerçekleşmesi için gereklidir. Lizozom içinin asidik karaktere sahip olması için çeşitli denge mekanizmaları bulunmaktadır.

Lizozomun içerisinde 60'dan farklı enzim olduğu bilinmektedir. Endoplazmik retikukulum üzerinde yer alan ribozomlarda bu enzimler üretilirler. Enzimlerin paketlenmesiyle lizozom denilen yapılar ortaya çıkmaktadır.

Lizozomdaki enzimlerin üretilmesi DNA tarafından kontrol edilmektedir. İlgili genin eksik olması veya doğru çalışmaması gibi nedenlerden dolayı eğer bu enzimler üretilmezse hücre sindirimi kaynaklı çeşitli hastalıklar ortaya çıkmaktadır.

Lizozom ile İlgili Sorular ve Cevapları

Öğrendiklerimiz ile ilgili birkaç soru çözüp bilgilerimizi pekiştirelim.

Soru #1: Hücrede artık görev yapamaz organellerin lizozom tarafından parçalanmasına ne denir?

A) Histoliz

B) Otoliz

C) Hidroliz

D) Otofaji

E) Monofaji

Çözüm: Hücredeki organellerin yok edilmesine otofaji denir. Cevap D seçeneğidir.

Soru #2: Aşağıdaki canlılardan hangisi lizozom taşımaz?

A) Kurbağa

B) Fare

C) Zeytin ağacı

D) Paramesyum

E) İnsan

Çözüm: Gelişkin bitkilerde lizozom bulunmaz. Zeytin ağacı da bitki olduğu için cevap C seçeneğidir.

Soru #3: Lizozomları alınan bir hücrede aşağıdaki faaliyetlerin hangisinde aksama görülmesi daha olasıdır?

A) Sindirim

B) Boşaltım

C) Üreme

D) Bölünme

E) Protein sentezi

Çözüm: Lizozom sindirim organeli olduğu için sindirimde aksama görülür. Cevap A seçeneğidir.

Etiketler:

biyoloji

Yorumlar

Yorum Yap