Sindirim Sistemi Özet
Yeterli bir beslenme üç temel ihtiyacı karşılar. Bunlar;
- Vücudun büyüme, gelişme, onarım ve hareket gibi tüm hücresel işlevleri için gerekli olan enerji
- Biyosentez tepkimeleri için gerekli olan ham organik madde
- Dışarıdan alınmasının zorunlu olduğu temel besleyiciler
Canlılar tarafından alınan besinin işlenmesi; yeme, depolama, sindirim, emme ve dışkılama aşamalarını kapsar.
Besinlerin fiziksel olarak parçalanmasına mekanik sindirim, büyük molekülle maddelerin enzimler yardımıyla parçalanmasına kimyasal sindirim denir.
Fagositoz veya pinositoz yoluyla hücre içine alınan besinlerin lizozom organelinin etkinliği ile sindirilmesine hücre içi sindirim, besinlerin hücre dışına salgılanan enzimlerle yapıtaşlarına ayrılmasına hücre dışı sindirim denir.
Omurgasızlarda Sindirim
Süngerlerde hücre içi sindirim görülür. Sölenterlerde torba şeklindeki vücut boşluğu sindirimin gerçekleştiği yerdir. Bu sindirim boşluğu tek bir açıklıkla dışarı açılır.
Sünger, sölenter ve yassı solucanların tek açıklığa sahip sindirim sistemlerine eksik sindirim sistemi denir.
Yuvarlak solucanlardan itibaren bütün hayvanlarda iki açıklığın olduğu tam sindirim sistemi bulunur.
Toprak solucanı tam anlamıyla hücre dışı sindirimin görüldüğü ilk hayvandır. Çürümekte olan organik madde biçimindeki besinlerle beslenir.
Böceklerin sindirim sistemi oldukça gelişmiştir. Ağız beslenme şekline göre delici, emici gibi farklı şekillerde özelleşmiştir.
Omurgalılarda Sindirim
Holozoik beslenen omurgalılar, alınan besinin niteliğine göre; otçul, etçil ve hepçil olmak üzere üç farklı beslenme grubuna ayrılır.
Ağız, beslenme biçimine göre şekillenmiştir. Dişler; sayı, yapı ve diziliş bakımından farklılık gösterir.
Otçul memelilerde dişler, bitkisel besini öğütmeye yarayan geniş ve girintili yüzeye sahiptir.
Etçil memelilerde dişlerin öğütücü yüzeyi yoktur. Besini kesen ve parçalayan sivri dişler bulunur.
Hepçil memelilerde, kesici ve köpek dişleri besini parçalamaya, azı dişler besini öğütmeye yarar.
Mide, geviş getiren otçul memelilerde dört bölmelidir.
- İşkembe ve börkenekte selülozca zengin besinler simbiyotiklerce parçalanır.
- Kırkbayırda besinlerin suyu uzaklaştırılır.
- Şirden ve ince bağırsakta kimyasal sindirim gerçekleşir.
- Öğütücü diş, dört bölmeli mide ve kıvrımlı ince bağırsak selülozu sindirmeye yönelik uyumlardır.
Bağırsak
Genelde otçul ve hepçiller, vücut büyüklüklerine oranla, etçillerden daha uzun bir sindirim kanalına sahiptir.
Kuşlarda sindirim sistemi; ağız, yutak, yemek borusu, kursak, mide, taşlık ve bağırsaktan oluşur.
- Kursak besini ıslatır ve depolar.
- Taşlıkta besinler öğütülür.
- Bağırsakta enzimlerle kimyasal sindirim gerçekleştirilir.
İnsanda Sindirim Sistemi
İnsanda sindirim kanalı; ağız, yutak, yemek borusu, mide, ince bağırsak ve kalın bağırsaktan oluşur. Ayrıca karaciğer ve pankreas yaptığı salgılarla sindirime katkı sağlar.
Ağız
Besinin hem fiziksel hem de kimyasal sindirimi ağızda başlar.
Tükürük bezleri, sinir uyarımı sonucu refleks olarak tükürük salgılar. Tükürük sıvısında; su, mukus, amilaz enzimi, sodyum, kalsiyum ve antimikrobiyal bir molekül olan tiyosiyanid iyonu bulunur. Dil, besini tadar, çiğneme sırasında yönlendirir ve lokma haline getirererek yutağa iter.
Dişler, ön dişler kesme, köpek dişleri parçalama, azı dişleri öğütme görevi yapar.
Yutak ve Yemek Borusu
Yutak, hem yemek borusuna hem de soluk borusuna açılır. Yutma, istemli olarak başlar, yutkunma şeklinde refleks olarak devam eder. Yemek borusu besinleri peristalsis ile mideye iletir.
Mide
Mide; yutulan besinleri depolama, besinleri güçlü kasılma dalgalarıyla karıştırma ve besinlerin kimyasal sindirimini sağlayan mide özsuyu salgılama ve kimyasal sindirim işlevlerini yerine getirir.
Mide özsuyunun bileşiminde su, mukus, HCl, pepsinojen, rennin (lap) ve az miktarda lipaz enzimi bulunur.
Midenin çalışmasını vagus siniri ve gastrin hormonu düzenler.
İnce Bağırsak
İnce bağırsak kimyasal sindirimin ve emilimin en fazla gerçekleştiği yerdir. İnce bağırsak, mukus ve sindirim enzimi salgılar. İnce bağırsak salgısı içinde; enterokinaz, peptidazlar, sükraz, maltaz, laktaz, nükleotidazlar, çok az lipaz ve amilaz bulunur.
Sekterin, pankreası uyararak, pankreasın bazik özellikte sıvı salgılamasına neden olur. Kolesistokinon etkisiyle safra kesesi ve pankreas uyarılır. Safra kesesi safra, pankreas ise sindirim enzimleri salgılar.
Kalın Bağırsak
Kalın bağırsak besindeki su ve elektrolitlerin emilimini ve artık maddelerin atılıncaya kadar depo edilmesini sağlar.
Kalın bağırsakta simbiyotik bakteriler yaşar. Bu bakteriler K vitamini ve bazı B vitaminlerinin sentezini gerçekleştirir.
Sindirim kanalına dahil olmayan fakat sindirime yardımcı olan bazı organlar vardır. Bunlar karaciğer, pankreas ve safra kesesidir.
Karaciğer safra sıvısını üretir. Bu da yağların mekanik sindirimini sağlar. Pankreas virsung kanalı ile onikiparmak bağırsağına bağlanır. Ayrıca pankreas sindirim için önemli enzimler üretir.
Tabloda da görüldüğü gibi sindirim kanalı boyunca sindirim kademeli olarak gerçekleşmektedir. Karbonhidratların kimyasal sindirimi ağızda, proteinlerinki midede, yağ ve nükleik asitlerin sindirimi ise ince bağırsakta başlar. Bütün bu maddelerin kimyasal sindirimi ise ince bağırsakta tamamlanır.
Besinlerin Emilmesi
Sindirim ürünlerinin, vitaminlerin, su ve madensel tuzlar ile alkol ve çeşitli ilaçların sindirim kanalını saran epitel hücreler tarafından alınmasına emilme denir.
Emilme difüzyon ve aktif taşıma ile olur. Besin maddelerinin emilme oranları; karbonhidratlarda %100, yağlarda %95 ve proteinlerde %90'dır.