İslam Öncesi ve İslam Dönemi Türk Edebiyatı

İslam öncesi ve İslam dönemi edebiyatı dediğimiz zaman bir geçiş döneminden söz etmemiz gerekir. Bu dönemde büyük oranda sözlü eser verilmiş olsa da özellikle İslamiyet sonrasında yazılı eserler de ortaya konmuştur.

Sözlü Edebiyat Dönemi

Türklerin henüz yazıyı kullanmadıkları dönemdeki edebiyattır. Bu dönem edebiyatı sözlü olarak üretilmiş ve kulaktan kulağa aktarılarak varlığını sürdürmüştür. Bu dönemde edebiyatyımızı Şamanizm, Maniheizm, Budizm gibi dinler etkilemiştir.

Şiirlerde müzik eşliğinde kopuz adı verilen sazla söylenmiştir. Dönemin çok ünlü sanatçıları ozan, kam, baksı, şaman gibi adlarla anılmaktadır. Bu döneme ait elimizdeki en eski eser Kaşgarlı Mahmut'un Divan-u Lügati't-Türk adlı eseridir.

Daha çok doğa, aşk ve ölüm konuları işlenmiştir. Hece ölçüsü kullanılmıştır. Nazım birimi dörtlüktür. Genel olarak yarım uyak hakimdir. Arı ve sade bir dil kullanılmıştır.

İslamiyet öncesi Türk Edebiyatı sözlü ürünleri:

Koşuk: "Sığır" denilen av törenlerinde söylenen, daha çok doğa, aşk, savaş ve yiğitlik konulu şiirlerdir. Koşuk Halk edebiyatında "koşma" adıyla sürmüştür.

Sagu: "Yuğ" denilen ölüm törenlerinde, ölen kişilerin erdemlerini ve duyulan acıları dile getiren şiirlerdir. Sagu Halk edebiyatında "ağıt" adıyla sürmüştür.

Sav: Özlü sözlerdir. Bugün bile atasözü olarak kullandığımız savlar bulunmaktadır.

Destan: Türk milletinin başından geçen ve etkileri yıllar boyu süren önemli hadiselerin kulaktan kulağa aktarıldığı anlatılardır. Destanlara zamanla olağanüstü durumlar ve kahramanlar eklenmiştir. Destanlar doğal destanlar ve yapma destanlar olmak üzere ikiye ayrılır. Doğal destan halk arasında kendiliğinden oluşurken yapma destan bir şair tarafından kaleme alınır.

Türk Destanları

Türk destanlarını İslamiyetten önce ve sonra diye ayırabiliriz.

İslamiyet Öncesi Türk Destanları

Türk toplumlarının konuları bilinen birçok destanı vardır. Saka Türklerinin Alper Tunga ve Şu, Hun Türklerinin Oğuz Kağan, Göktürklerin Bozkurt ve Ergenekon, Uygur Türklerinin Türeyiş ve Göç destanları en önemli Türk destanlarıdır.

İslamiyet Dönemi Türk Destanları

Satuk Buğra Han, Cengiz Han, Danişment Gazi, Köroğlu ve Manas Türklerin İslamiyeti kabul ettikten sonra ortaya çıkardıkları önemli destanlardır.

Yazılı Edebiyat

İslam öncesi Türk edebiyatına ait bilinen eserler oldukça sınırlıdır. Bunların en önemlisi Orhun Abideleri'dir. Orhun Abideleri Türklerin bilinen ilk yazılı eserleridir. Mezar taşlarına yazılmış yazılardan oluşurlar. Göktürk alfabesiyle yazılan bu yazıları ilk defa 1893 yılında Danimarkalı Thomsen çözmüştür.

İslamiyet Dönemi Türk Edebiyatı

İslamiyet döneminde çıkan eserler içerisinde ilk eserler çok önemli bir yer tutmaktadır.

İlk Eserler

1) Kutadgu Bilig

Mutluluk veren bilgi anlamına gelmektedir. Yusuf Has Hacip tarafından yazılmıştır.Dönemin devlet adamlarına sunulmuştur. Siyasetname türünün bir örneğidir.

2) Divanü Lügati't Türk

Türkçenin bilinen ilk sözlüğüdür. Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmıştır. Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yapılmıştır. Türk dili hakkında çok önemli bir kaynak niteliği taşır.

3) Atabetü'l Hakayık

Öğüt verici niteliğe sahip bir kitaptır. Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılmıştır. Didaktik tarzda yazılan bu eserde ahlaki konular işlenmiştir.

4) Divan-ı Hikmet

Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır. Amacı insanlara İslam'ı öğretmek ve din sevgisini aşılamaktır. İçinde kıssalar bulunmaktadır. Lirik bir anlatımı vardır.

5) Kitab-ı Dede Korkut

Destandan halk hikayesine geçiş döneminin ürünüdür. 12 hikayeden oluşur. Gerçekci olaylar ve olağanüstü olaylar iç içe anlatılmıştır. Yapıtta halk kahramanlarının mücadeleleri dile getirilmektedir.