Divan Edebiyatı

Divan edebiyatına, “yüksek zümre edebiyatı”, “havas edebiyatı”, “klasik Türk edebiyatı” gibi adlar da veri­lir. Fakat her şairin bir “Divan”ı olduğu için daha yaygın olarak kullanılan isim Divan edebiyatıdır. Türk aydınları, Türkçede yetersiz buldukları din, bi­lim, sanat kavramlarının karşılıkları olan söz ve terim­ler için, Arapça ve Farsçaya başvuruyorlardı. Böylece ortak bir düşünce ve beğeninin ürünü olan Divan edebiyatı doğdu.

Divan edebiyatının genel özellikleri

• Şiirde aruz ölçüsü kullanılmıştır.
• Şiirler, aralarında konu birliği bulunmayan ve her biri bağımsız bir söz olan beyit birimiyle yazılmış­tır. Ayrıca nazım birimi olarak dörtlüğün kullanıldı­ğı şiir türleri de vardır.
• Tüm şairlerin ortak kullandıkları, mazmun denilen klişeleşmiş, kalıplaşmış sözler kullanılmıştır.
• Arapça, Farsça sözcük ve tamlamalarla yüklü, ağır ve süslü bir dil kullanılmıştır, söz sanatlarına fazlaca yer verilmiştir,
• Şiirde konu bütünlüğü aranmaz, beyit bütünlüğü esastır. Konu her beyitte tamamlanır. Parça güzel­liği, bütün güzelliğinden önemlidir.
• Anlamdan çok söyleyişe önem verilmiştir. Ne söylendiği değil, nasıl söylendiği önemlidir.
• Uyak göz içindir ve çok önemlidir.
• Genellikle zengin uyak kullanılmıştır.
• Konu bütünlüğü olmadığı için şiirlere başlık konul­mamış, her şiir, redifiyle veya türünün adıyla anılmıştır.
• İnsanın iç dünyasına yönelik, soyut bir edebiyattır. 
• Yaşamdan kopuktur, günlük yaşama pek yer ve­rilmemiş, daha çok hayallere yer verilmiştir.
• Arap ve Fars edebiyatlarının etkisinde gelişmiştir.
• Divan edebiyatında aşk, şarap, sevgili, ölüm, öv­gü, yergi, tabiat ve tasavvuf gibi konular işlenir.

Divan edebiyatı, İslamiyetin gölgesinde gelişen bir edebiyattır. Tasavvuf bu sebeple en çok işlenen konulardandır. Tasavvufa göre ruhlar Allah’tan ay­rılmıştır ve yine ona dönecektir. O’na dönmek ru­hun kendi arzusudur, insan, Allah’tan uzak olma­nın ıstırabını çeker. Dünya, insanın Allah’a kavuş­masını önleyen engellerle doludur. Bunlardan arınmak gerekir. Sevgiliye duyulan aşk, yerini Allah aşkına bırakır.

Divan Edebiyatı Nazım Biçimleri

A) Nazım Birimi Beyit Olanlar 

1) Gazel

Güzellikten, aşktan ve aşk yüzünden çekilen acılar­dan, içkiden söz eden küçük şiir anlamına gelir. Divan edebiyatının en çok sevilen şiirleri bu alanda verilmiştir. Gazelin ilk beytine “matla”, son beytine “makta” denir. Gazelin en güzel beytine “beytü’l gazel” ya da “şahbeyit" denir. Son beyitte şairin mahlası yer alır. Gazelin beyitleri arasında konu bir­liği bulunma şartı yoktur. Eğer gazelin bütün beyit­lerinde aynı konu işleniyorsa buna “yek-ahenk” gazel denir. Bütün beyitlerin aynı söyleyiş güzelliğine sahip olması durumunda ise “yek-âvâz” gazel denir. Beyit sayısı 5-15 arasında değişir. Birinci beyit kendi arasında uyaklıdır. Sonraki beyitlerde ilk dize serbest, ikinci dize birinci beyitle uyaklıdır. Uyak düzeni aa, xa, xa, xa... şeklindedir.

Fuzuli, Bâki, Nedim gazelin tanınmış şairleridir.

2) Kaside

Kaside, Arap edebiyatında ilk dönemlerden beri kul­lanılan bir nazım biçimidir. Kaside sözcüğünün an­lamı “kastetmek, yönelmek”tir. Kasideler belirli bir gaye için yazılan şiirlerdir.

Din ve deviet büyüklerini övmek amacıyla belirli ku­rallar içinde yazılan uzun şiirlere denir.

Uyak düzeni, gazelinkiyle aynıdır. Ancak gazelden çok uzundur. Kasidenin ilk beytine “matla” denir.

Şair kaside içinde herhangi bir yerde matlayı yineleyebilir. Kasidenin son beytine “makta” denir. Şairin mahlasının bulunduğu beyte “taçbeyit” adı verilir ve kasidenin sonlarına doğru bulunur. Kasidenin en güzel beytine “beytü’l kasid” adı verilir. Kaside, en az 33, en çok 99 beyit olur. Ancak beyit sayısı 33'ten az ve 99'dan çok olan kasideler de vardır.

Kasidenin kendi içinde belli bölümleri vardır. Giriş bölümüne “nesib” adı verilir. Burada, asıl konuya geçilmeden önce; bahar, yaz, ramazan, bayram, savaş gibi konularla ilgili tasvir yer alır, ikinci olarak “girizgâh” bölümü yer alır ki, bu, konuya giriş için bir vesiledir. Sonra “methiye” bölümü gelir. Bu bölümde şair kimi övecekse onun yüceliklerini sıralar. Methiyeden sonra “fahriye” bölümü gelir. Şair bu 1 bölümde kendini ve şiirini över. Fahriyeden sonra “tegazzül” bölümü gelir. Şair burada kendi başına gazel diyebileceğimiz mısralar yazar, “taç” bölümünde şairin adı geçer. En sonda ise “dua” bölümü yer alır. Burada, methedilen kişinin başarısı için dua edilir.

Kasideler, nesib bölümlerinde işlenen konulara göre; bahariye (bahar), lydiye (bayram), ramazan iye (ra­mazan), şitaiyye (kış), sayfiye (yaz); rediflerine göre; su kasidesi, sühan kasidesi, gül kasidesi gibi isimler alır.

Kasidenin Konularına Göre Adlandırılışı

• Tevhid: Allah’ın birliğini anlatan şiirlerdir.
• Münacaat: Allah’a yalvarıp yakarmak için yazılan şiirlerdir.
• Naat: Hz. Muhammed’in büyüklüğünü anlatan, onun övgüsü ile ilgili şiirlerdir.
• Methiye: Padişahları, vezirleri ve devrin ileri gelen kişilerini övmek için yazılan şiirlerdir.
• Mersiye: Devlet büyüklerinin ölümünden duyulan acıları anlatan şiirlerdir.
• Hicviye: Bir kimseyi yermek amacıyla yazılan ka­sidedir. Acımasız ve abartılı bir dili vardır. Edebiya­tımızda hicviyenin en güzel örneklerini Nef’i ver­miştir. “Siham-ı Kaza”sında bu türün en tanınmış örnekleri yer almaktadır.

3) Mesnevi

Mesneviler öğüt verici bir olayı anlatan uzun şiirlerdir. Bu şiirlerde savaş, aşk, tarihi olaylar, din ve tasavvuf konularıyla birlikte, çeşitli toplumsal konular da işlenir. Divan edebiyatında bugünkü anlamda roman ve .öykü yoktu. Mesneviler bir bakıma bu türlerin yeri­ni tutuyordu.

Beyit sayısı ve konu bakımından sınır olmadığı için Divan şairleri bu türde uzun şiirler yazmışlardır. Her beyitin kendi içinde uyaklı olması şairlere yazma ko­laylığı sağlamıştır. Mevlana’nın Mesnevi’si yaklaşık 25700 beyitten oluşmuştur. Aruzun kısa kalıpları ile yazılır. Uyak düzeni aa, bb, cc, dd, ee... şeklindedir.

Hamse: Bir sanatçının beş mesnevisinden oluşan yapıtına verilen addır.

Hamse Sahibi Divan Sanatçıları ve Mesnevileri: 

Edebiyatımızda önemli mesneviler ve yazarları:

4) Müstezat

Sözcük anlamı; artık, ziyade mısra demektir. Her beyitte uzun dizelerin sonuna eklenen, ziyade adı ve­rilen kısa dizeler yer alır. Gazel tarzında bir nazım şeklidir. Uyak düzeni gazelinki gibidir. Matla beyiti yoktur. Müstezatta, gazelde işlenen konular işlenir.

5) Kıta

Divan edebiyatında belli bir uyak düzeniyle yazılmış olan, dizeleri arasında ölçü birliği bulunan, herhangi bir düşünce ya da duyguyu en az ikiden başlamak üzere, en çok on altı beyitte anlatan nazım biçimine denir. Genel olarak iki beyitten oluşur. Uyak düzeni xa, xa... şeklindedir.

B) Nazım Birimi Dörtlük Olanlar

1) Rübai

Dört dizelik bir nazım biçiminin adıdır. Uyak düzeni a axa biçimindedir. Hayatın anlamı ve hayat felsefesi, ölüm, dünyanın türlü nimetlerinden yararlanma, şarap gibi konular işlenmiştir. Kendine özgü yirmi dört kalıbı vardır, İran edebiyatına ait bir türdür. En büyük şairi İranlı Ömer Hayyam’dır. Türk Edebi­yatında, Türkçe rubailerin en güzel örneklerini Yahya Kemal vermiştir.

2) Tuyuğ

Dört dizelik bir nazım biçimidir. Uyak düzeni rubai gibidir. Aruzun sadece; fâilâtün, fâilâtün, fâilün kalıbıyla yazılır. Konu sınırlaması yoktur. En çok aşk, onun yüzünden çekilen acılar ve şarap için söylen­miştir. Divan edebiyatına Türklerin kazandırdığı bir nazım biçimidir. Kadı Burhanettin, Ali Şir Nevai, Nesimi tuyuğları ile tanınmıştır.

3) Şarkı

Besteyle okunmak için yazılan, dörtlüklerden oluşan aşk şiirleridir. Dörtlük sayısı 3-5 arasında değişir. Birinci dörtlükte ikinci ve dördüncü dizeler, sonraki dörtlüklerde dördüncü dizeler aynen tekrarlanır. Buna nakarat denir. Uyak düzeni abab, cccb, dddb... biçimindedir. Divan edebiyatına Türklerin kazandırdı­ğı bir nazım şeklidir. Günlük hayat, aşk, sevgi gibi konular işlenir. Halk deyişleri, günlük hayata ait söy­leyişler kullanılır. Nedim şarkı türünün en önemli is­midir. Yeni edebiyatımızda ise Yahya Kemal, şarkı türünü ustalıkla kullanmıştır.

4) Murabba

Nazım birimi dörtlük olan nazım şekillerinden biridir, ilk dörtlük kendi arasında uyaklıdır, ikinci dörtlükten itibaren ilk üç dize kendi arasında; dördüncü dize ise birinci dörtlükle uyaklıdır. Uyak düzeni aaaa, bbba, ccca... biçimindedir. Felsefi konular ve aşk işlenir. Tanzimat edebiyatında Namık Kemal murabba örnekleri vermiştir.

Diğer Nazım Biçimleri

1) Terkib-i Bent

Bentlerden kurulmuş bir nazım şeklidir. Bent bölüm demektir. Her bent 7 ya da 10 beyitten oluşur. Bent sayısı 5 ile 15 arasında değişir. Bentler birbirine vası­ta beyti denilen beyitlerle bağlanır. Terkib-i bentlerde vasıta beyti her bentten sonra değişir.

Bentlerin uyak düzeni gazeldeki gibidir. Terkib-i bentlerde şairin felsefi düşünceleriyle toplumsal konular işlenir. Terkib-i bendin en ünlü ismi Bağdatlı Ruhi’dir. Tanzimat şairi Ziya Paşa da bu türün başarılı örneklerini vermiştir.

2) Terc-i Bent

Terci-i bent şekil bakımından terkib-i bent gibidir. Ancak terkib-i bentte sürekli değişen vasıta beyti ter­ci-i bentte aynen tekrar edilir. Yani bentler arasındaki bağlantı aynı beyitle yapılır. Vasıta beytinin aynen tekrarlanması bütün bentlerde aynı konunun işlen­mesini gerektirir. Bütün şiir boyunca aynı konu işleneceği için terci-i bent yazmak oldukça zordur. Edebiyatımızda en ünlü terci-i bent yazarı Tanzimat şairi Ziya Paşa’dır. Terci-i bentler daha çok felsefi konularda yazılır. Allah’ın kudreti, kainatın sırları, tabi­atın zıtlıkları gibi konular işlenir.

3) Terbi

Bir gazelin beyitlerinin üstüne, başka bir şair tarafın­dan aynı ölçü ve uyakta ikişer dize eklenmesiyle oluşur. Eklenen dizeler, gazelin beytinin birinci dize­sine uyar. Uyak düzeni aaaa, bbba, ccca, ddda... şeklindedir.

4) Tahmis

Bir gazelin beyitleri üzerine üçer dize eklenmesi suretiyle oluşturulan bir nazım biçimidir. Uyak düzeni aaaaa, bbbba, cccca, dddda... şeklindedir.

5) Taştir

Tahmisin değişik bir biçimidir. Gazelin beyitlerine üç dize, eklenmesiyle oluşur. Ancak taştirde eklenen dizeler, beyitlerin iki dizesi arasına eklenir. Uyak düzeni aaaaa, bbbba, cccca, dddda... şeklindedir.

6) Tesdis

Gazelin beyitleri üstüne dörder dize eklenmesiyle oluşur. Uyak düzeni aaaaaa, bbbbba, ccccca, ddddda... şeklindedir.

7) Muhammes

Beş dizelik bentlerden oluşan bir nazım şeklidir. Uyak düzeni aaaaa, bbbaa, cccaa, dddaa... ya da aaaaa, bbbba, cccca, dddda... şeklinde olabilir. Bazen dördüncü ve beşinci dizeler nakarat olarak da tekrarlanabilir.

8) Tardiye

Muhammesin özel bir biçimidir. Muhammes, aruzun her kalıbıyla yazıldığı halde tardiye yalnızca mef ûlü mefa’îlün fa'ûlün kalıbıyla yazılır. Her bendin ilk dört dizesi kendi arasında uyaklıdır.

9) Müseddes

Muhammesin özel bir biçimidir. Muhammes, aruzun her kalıbıyla yazıldığı halde tardiye yalnızca mef ûlü mefa’îlün fa'ûlün kalıbıyla yazılır. Her bendin ilk dört dizesi kendi arasında uyaklıdır.

Nazire

Divan edebiyatında bir şairin başka bir şairin şiirini model alarak aynı uyak, redif ve ölçüde yazdığı benzer şiirdir. Nazirenin divan edebiyatında önemli bir yeri vardır. Nazire yazan kişi, nazire yaz­dığı şairin üslubunu beğendiğini gösterir. Nazirenin bir taklit değil, en az nazire yazılan şiir kadar güzel ol­ması gerekir. Nazire, eğer şaka ve alay amacıyla yazılırsa buna “tehzil” denir.

Aşağıda Fuzuli’nin bir gazeli ve Nedim’in bu gazele yazdığı nazire bulunmaktadır.

Divan Edebiyatında Edebi Akımlar

Toplumdaki siyasi, sosyal değişmeler; bilim, felsefe ve sanat alanındaki yenilikler, edebi akımların doğma­sını sağlamıştır. Divan edebiyatında da değişik dö­nemlerde değişik edebi akımlar ortaya çıkmıştır. Bu akımlar ve önemli temsilcileri şunlardır:

Türki-i Basit (Basit Türkçe)

16. yüzyılda etkili olan bu akımın temsilcileri Tatavlalı Mahremi, Aydınlı Visali ve Edirneli Nazmi’dir.

Bu şairler, aruz ölçüsünü ve Divan şiiri biçimlerini kul­lanmakla birlikte hemen hemen öz Türkçe şiirler yaz­dılar. Yabancı söz ve tamlamaları şiire sokmadılar. Mazmunlar yerine halk dilindeki mecazları, deyimleri ve atasözlerini kullanmaya çalıştılar. Yabancı sözcük­ler kullanmadan, salt Türkçe şiirler yazılabileceğini de kanıtlamayı amaçlayan bu eğilim, dönemin önemli şairlerince benimsenmemiş ve yaygınlık ka­zanamamıştır.

Mahallileşme (Yerlileşme) Akımı

Divan şiirinde İstanbul şivesine ve İstanbul tabiatına daha fazla yaklaşmak amacı güden bu akım ilk önce Baki’de görülmüş, 18. yüzyılda en güçlü örneklerini Nedim'le verdikten sonra, 19. yüzyılda Enderunlu Vasıf bu akımı genişletmiştir. Bu akımla birlikte; özel­likle halkın konuşma dilinden bazı unsurlar şiire gir­miştir. Atasözlerinin ve deyimlerin kullanılmasına ağırlık verilmiştir. Dil son derece sadedir; Arapça ve Farsça sözcüklerin kullanımı çok azdır.

Sebk-i Hindi (Hind Tarzı)

16. yüzyılda Hindistan’a seyahat eden İran şairlerinin açtıkları bir şiir çığırıdır. Bu akımın Divan edebiyatın­daki temsilcileri 17. yüzyılda Neşati ve Naili; 18. yüz­yılda Şeyh Galip'tir. Bu akımın Divan şiirine getirdiği yenilikler özetle şunlardır: Söz oyunları yerine anlam derinlikleri ve anlam oyunları koymak. Açık ve düz söyleyişi bırakıp mecazlarla yüklü, kapalı ve güç an­laşılır bir söyleyiş oluşturmak. Her dizede üstün bir iç musikisi ve ahenk sağlamak.

Divan Edebiyatının Önemli Temsilcileri

Hoca Dehhani (?  - ?)

Horasan Türklerinden olan Dehhani 13. yüzyılda ya­şamıştır. Anadolu'da, İran edebiyatı etkisiyle, din dışı konularda Türkçe şiirler yazan ilk şairlerdendir. Divan edebiyatındaki şekil, mazmun ve söyleyişi benimseyerek, bunları ustaca uygulamasını bilmiştir. Divan şiirinin kurucusu ve ilk temsilcisidir. Selçuklu sultanı Alaaddin Keykubat'ın isteği üzerine 20 bin be­yitten oluşan bir “Selçuk Şehnamesi” yazmıştır. Farsça yazdığı bu yapıtının yanı sıra ustaca söylen­miş Türkçe gazel ve kasideleri vardır.

Mevlana Celaleddin-i Rumi

Horasan Türklerinden olan Dehhani 13. yüzyılda ya­şamıştır. Anadolu'da, İran edebiyatı etkisiyle, din dışı konularda Türkçe şiirler yazan ilk şairlerdendir. Divan edebiyatındaki şekil, mazmun ve söyleyişi benimseyerek, bunları ustaca uygulamasını bilmiştir. Divan şiirinin kurucusu ve ilk temsilcisidir. Selçuklu sultanı Alaaddin Keykubat'ın isteği üzerine 20 bin be­yitten oluşan bir “Selçuk Şehnamesi” yazmıştır. Farsça yazdığı bu yapıtının yanı sıra ustaca söylen­miş Türkçe gazel ve kasideleri vardır.

Yapıtları:

Haliloğlu Yahya Burgazi

Yaşamı hakkında kesin bilgi yoktur. Mevlana'nın “Mesnevi”sinden yararlanarak 13. yüzyılda “Fütüvvetname” adlı yapıtı kaleme almıştır.

Nesimi (? - 1404)