İkta Sistemi Nedir?

25.01.2020 - 19:20

Türk devletlerinin tarih sahnesinde başarılı olmasının ana nedenlerinden biri de gelişmiş teşkilat yapılarıdır. Selçuklular ve Osmanlılar birer teşkilat toplumudur. Bu yazıda Selçuklularda kullanılan ikta sistemi üzerinde duracağız. Önce ikta sistemi nedir kısaca anlatacak, ardından bu sistemle ilgili bazı bilgiler vereceğiz.

Selçuklularda asker ve devlet görevlilerine maaş olarak ayrılan topraklara ikta toprakları, maaşların bu şekilde ödenmesine dayalı sisteme ise ikta sistemi denmiştir. Büyük Selçuklu ve Anadolu Selçuklu devletlerinde uygulanan bu sistem diğer Türk İslam devletlerine de yayılmıştır.

İkta sisteminin Osmanlı Devletindeki karşılığı ise Tımar sistemidir. Tımar sistemi ve özellikleri adlı yazıda bu konuya değinmiştik.

İkta sistemi nedir

İkta sistemi nedir kısaca öğrendik. Şimdi de bu sistemin nasıl uygulandığına göz atalım.

İkta Sisteminin Uygulanma Usulü

İkta sisteminin bir benzerinin İslamiyet'in ilk dönemlerinde uygulandığı düşünülmektedir. Ancak bu denli sistematik bir hale Büyük Selçuklu veziri Nizamülmülk tarafından getirilmiştir.

İkta sisteminde devletin ileri gelen memurlarına ve üst düzey askerlerine yaptıkları hizmete karşılık olarak maaş yerine topraktan gelir elde etme hakkı tanınmıştır. Bu şekilde kendisine süreli olarak verilen tarım arazilerini idare etme, kullanma ve bu alanlardan vergi alma şansı ikta sahibine verilmiştir.

Bu şekilde vergilerin daha etkin bir şekilde toplanması sağlanmıştır. Ayrıca gelir elde etmek isteyen ikta sahipleri tarım arazilerinin boş kalmasına müsade etmemiş ve böylece üretim devamlılığı sağlanmıştır.

İkta sahibi kimse elinde bulunan toprakların büyüklüğüne ve gelirine göre hizmet etmekle yükümlüdür. Belirli sayıda askeri beslemek ve savaşa hazır halde tutmak da yine bu sistemin temelidir. İkta sahibinin kontrolündeki askerler hem bölgede güvenliği sağlamış hem de savaş zamanlarında hazır olarak savaşa katılmıştır.

Ikta sisteminde toprağın mülkiyet hakkı değil, süreli olarak kullanım hakkı ikta sahiplerine tanınmıştır. Bu toprakların sahibi yine devlettir.

İkta Sisteminin Özellikleri

İkta sisteminin özellikleri maddeler halinde şöyle sıralanabilir:

  • İktaya ayıran toprakların gelirleri ikta sahibinin geliri durumundadır.
  • İkta sahibinin devlete hizmeti son bulunduğunda bu topraklar da kendisinden alının başkasına verilmiştir.
  • Bazı durumlarda toprakların çok uzun bir ailenin elinde kaldığı ve kullanım hakkının babadan oğula geçtiği görülmüştür.
  • İkta sahibin köylülerde alabileceği vergiler ve yapacağı muameleler belirli yasalara göre düzenlenmiştir.
  • İkta sisteminin en önemli özelliklerinden biri yerinde asker yetiştirmektir.
  • Farklı büyüklükte ve farklı gelirde çeşitli ikta arazileri bulunmaktadır.
  • Devletteki rütbe arttıkça verilen ikta arazisinin büyüklüğü de artmaktadır.
  • İkta sahibi kendisine verilen toprağı satamaz ya da izinsiz devredemezdi.
  • Kadılar aynı zamanda ikta sahiplerini denetlemekte, ikta sahibi ile köylü arasındaki sorunları çözmekteydi.
  • Eğer hiçbir neden sunulmaz ve 3 yıl üst üste topraklar boş kalırsa bu topraklar ikta sahibinden alınmaktaydı.

3 yıl üst üste boş kalan arazinin ikta sahibinden alınması tarımsal üretimi teşvik etmiş ve arttırmıştır.

İkta Sisteminin Faydaları

Öncelikle şunu belirtelim ki ikta sisteminin uygulandığı dönemlerde ekonomik faaliyetin çok önemli bir kısmı tarımdır. Dolayısıyla vergiler de tarımdan alınmaktadır. Hem vergi almayı hem de asker yetiştirmeyi içeren bu sistem savaşçı bir toplum olan Selçuklular için son derece önemlidir.

İkta sisteminin faydaları maddeler halinde şöyle sıralanabilir:

  • Devlet hizmetinde bulunan kişilere ekstra ödeme yapma yükü kalkmıştır.
  • Vergilerin bölgeyi tanıyan kişiler tarafından yerinde toplanması kolaylaşmıştır.
  • Asker yetiştirmenin devlet hazinesi üzerindeki yükü hafiflemiştir.
  • İkta sahiplerinin yerinde yetiştirdiği askerler güvenliği sağlamıştır.
  • Tarımsal üretiminin devamlılığı sağlanmıştır.
  • Devlet idarecilerin halkla daha iç içe bir ilişki kurması sağlanmıştır.
  • Göçebe toplumun yerleşik hayata geçmesi daha kolay hale gelmiştir.

İkta sistemi iyi düşünülmüş bir sistemdir. Ancak faydalarının yanı sıra çeşitli sakıncaları da vardır. Örneğin devlet ileri gelenlerine arazi verilmesi merkezi otoriteye tehlike olarak düşünülebilir. Yine ikta arazilerinin babadan oğlu geçmesi sınıflı bir toplum yapısına sebebiyet vermiştir.

Diğer İslam Toplumlarında İkta Sistemi

Büyük Selçuklu Devleti ikta sistemini askeri ikta olarak uygulamıştır. Ancak ikta sisteminin başka versiyonları daha önceki Müslüman toplumlarda da görülmüştür. Arapça kökenli olan "ikta" kelimesinin devlet tarafından diğer insanlara dağıtılan şeklinde bir manası vardır.

Dört Halife Döneminde ikta sistemi kısmen uygulanmış, bazı toprakların vergisinden hazinenin aldığı bir kısım vergi dışındakiler başka kimselere tahsis edilmiştir.

Büveyh Hanedanında yine benzer bir sistem uygulanmış ancak topraklar büyük kumandanlara pay edilmiştir. İlhanlılar başta olmak üzere diğer devletlerde de belirli özellikleri ikta sistemini andıran çeşitli sistemler kullanılmıştır.

Selçuklular'ın veziri Nizamülmülk idari ikta sistemini geliştirerek askeri iktayı ortaya çıkarmıştır. Bu sistem Anadolu Selçuklularda da kullanılmıştır. Osmanlı Devletinde iste farklı bir isimle, Tımar Sistemi olarak bu sistem uygulanmıştır. Zamanla Osmanlı Devletinde Tımar yerine İltizam Sistemi daha yaygın olarak kullanılmaya başlanmış ve bu da devletin maliyesine zararlar vermiştir.


Etiketler:
  • tarih    
  • Yorumlar
    Yorum Yap