Mayoz Bölünme ve Evreleri

30.01.2019 - 13:37

Mayoz bölünme ve evreleri 7. sınıf müfredatından başlayarak sürekli karşımıza çıkmaktadır. Lise müfredatında da eşeyli üremeyi ve kalıtım konusunu anlayabilmek açısından mayoz bölünmeyi bilmek çok önemlidir. Daha önce mitoz bölünme ve evreleri yazısını yayınlamıştık. Bu yazı çok ilgi görmüştü. Şimdi de mayoz bölünmenin özellikleri ve evreleri üzerinde durmaya çalışacağız.

Konu size ilk etapta biraz detaylı gelebilir ancak tekrar ettikçe basitleştiğini göreceksiniz. Şimdi mayoz bölünme nedir adım adım öğrenelim.

Mayoz Bölünme Özellikleri

Mayoz bölünme eşeyli üremenin temelini oluşturmaktadır. Mayozla birlikte eşeyli üremenin çok önemli bir safhası da döllenme dediğimiz olaydır. Mayoz bölünme, canlıların üreme organlarındaki üreme ana hücrelerinde görülür. Yani basitçe düşünürsek kolumuzda, bacağımızda, iç organlarımızda bu bölünme görülmez. Sadece eşey ana hücrelerimizde görülmektedir.

2n kromozomlu eşey ana hücrelerinden n kromozomlu eşey hücresi (gamet) üretilmesi için mayoz gereklidir. Bu şekilde karşı cinsiyetlerde oluşan iki adet gamet yeni bir canlıyı oluşturmaya hazırdır.

Mayoz sonucu meydana gelen ve döllenme için farklılaşan hücrelere gamet (üreme hücresi) adı verilir. Bu sürecin geneline ise gametogenez denir. Gametogenez ile oluşan dişi gamete yumurta; erkek gamete ise sperm denmektedir. Sperm ve yumurtanın bir araya gelmesiyle her iki canlıdan da özellikler taşıyan yeni bir canlı meydana gelir. Bu şekilde kalıtsal çeşitlilik sağlanır.

Eşeyli üremede biri anneden biri babadan gelen benzer kromozomlara homolog kromozom denir. Homolog kromozomlarda lokus adı verilen bölgelerde genler bulunmaktadır. Homolog kromozomların aynı yerlerinde aynı özelliğe ait genler vardır.

Eşey ana hücreleri, çoğu canlıda homolog kromozomları çift halinde bulundurur. Bu şekilde kromozomları çift olarak bulunduran ve 2n ile gösterilen hücrelere diploit hücre denir. Mayoz sonucu kromozom çiftlerinden sadece teki kalır. Bu şekilde n ile gösterilen hücrelere de haploit hücre denmektedir.

Mayoz Bölünme Evreleri

Mayoz bölünme evreleri 7. sınıf müfredatından itibaren sürekli karşımıza çıkmaktadır. Mayoz bölünme iki aşamalıdır. Bunlara mayoz I ve mayoz II denmektedir. Bu evreleri art arda ele alırsak mayoz 1 ve mayoz 2 arasındaki farklar daha iyi anlaşılır.

Mayoz I Evreleri

Mayoz I çekirdek bölünmesi (karyokinez) ve sitoplazma bölünmesi (sitokinez) süreçlerinden oluşur. Burada esas olan çekirdek bölünmesidir. Çekirdek bölünmesi şu evrelerden oluşur:

Profaz I
Metafaz I
Anafaz I
Telofaz I

Şimdi bu evreleri inceleyelim.

Profaz I

Hazırlık aşamasında kısalıp kalınlaşan kromatinler koromozom oluşturur. Her kromozom eş iki adet kardeş kromatitten meydana gelmiştir. Homolog kromozomların yan yana gelerek oluşturduğu yapıya tetrat denmektedir. Tetrat dört kromatinden yani iki kromozomdan oluşmuştur. Homolog kromozomlar geçici olarak fiziksel bağlanırlar. Bu bağlanmaya sinapsis adı verilmektedir.

Sinapsis oluştuğunda homolog kromozomların kardeş olmayan kromatitleri, çapraz bir şekilde üst üste gelir. Bunun sonucunda kiyazma denilen bölgede temas gerçekleşir. Kiyazma sayesinde homolog kromozomlar anafaz safhasına kadar birlikte kalır. Aynı zamanda kardeş olmayan kromatitlerde parça değişimi (Krossing over) ile gen alışverişi gerçekleşir. Bu sayede genetik çeşitlilik sağlanır. Oluşan gametler birbirinden farklı özellikler gösterir.

Profaz evresinin sonuna doğru çekirdek zarı parçalanır, çekirdekçik ve endoplazmik retikulum ortadan kaybolur. Hayvan hücrelerinde sentrozom bulunduğu için sentrozomlar, karşılıklı bir şekilde hücrenin kutuplarına çekilir. Ardından sentrozomların arasında iğ iplikleri oluşur. Kromozomlar, kinetokorlarından iğ ipliklerine tutunur ve ekvatoral düzleme doğru hareket etmeye başlar.

Metafaz I

Bu evrede homolog kromozomlar karşılıklı dizilecek şekilde ekvatoral düzlemde sıralanır. Kromozomların kinetokor bölgelerinden iğ iplikleri bağlanmış mı diye kontrol edilir. Eğer bağlanma tamamsa bir sonraki evre olan Anafaz I'e geçilir.

Anafaz I

Bu safhada homolog kromozomlar zıt kutuplara çekilerek birbirinden ayrılır. Bu çekilme iğ iplikleri yardımıyla yapılmaktadır. Daha önce ekvatoral düzleme rastgele sıralanan kromozomların hangi kutuba gideceği de rastgeledir. Bu durum da genetik çeşitliliğe neden olan faktörlerden biridir.

Telofaz I

Eşlenmiş kromatitler bir arada bulunmaktadır. Bu safhada ilk etapta kaybolan çekirdek zarı ve çekirdekçik yeniden oluşabilir. İğ iplikleri tekrar kaybolur. Bu süreçle birlikte aynı zamanda sitoplazma bölünmesi de başlar.

Sitoplazma Bölünmesi I (Sitokinez I)

Çekirdek bölünmesinin bitmesine doğru sitoplazma bölünmesi başlar. Hayvan hücrelerinde sitokinez dıştan içe boğumlanmayla; bitki hücrelerinde ise içten dışa doğru ara lamel oluşumuyla gerçekleşir. Mayozda ilk evre bölünmesi tamamlanınca homolog kromozomlar ayrılmış olur. Böylece kromozon sayısı diploitten haploite düşer. Yani kromozom sayısı yarıya iner. Mayoz I sonucunda kromozomların kardeş kromatitleri daha ayrılmamıştır.

Mayoz II Evreleri

Mayoz 1 bitince mayoz 2 başlar. Bu süreçte yine önce çekirdek bölünmesi, ardından da sitoplazma bölünmesi görülür. Çekirdek bölünmesi şu safhalardan oluşur:

Profaz II
Metafaz II
Anafaz II
Telofaz II

Profaz II

Profoz II ile mayozun ikinci evresi başlar. Profaz II'de iğ iplikleri oluşur. Mayoz II mitoz bölünmeye benzemektedir. Kromozomlar iğ ipliklerinin kinetokorlarına bağlanır ve ekvatoral düzleme doğru hareket etmeye başlar. Çekirdek zarı ve çekirdekçik tekrar kaybolur.

Metafaz II

Tıpkı mitozda olduğu gibi kromozomlar ekvatoral düzlemde yan yana sıralanır.

Anafaz II

Bu evrede artık kardeş kromatitler birbirinden ayrılır ve zıt kutuplara hareket eder. Ayrılan her kromatit, bu evreden sonra artık kromozom olarak adlandırılır. Bu nedenle kromozom sayısı geçici olarak iki katına çıkar.

Telofaz II

Bu evrede zıt kutuplara çekilmiş kromozomlar tekrar kromatin ipliklere dönüşür. İğ iplikleri kaybolur. Çekirdek zarı, çekirdekçik ve endoplazmik retikulum yeniden oluşur. Bu evreyle eş zamanlı olarak sitokinez II başlar ve devam eder.

Sitoplazma Bölünmesi II (Sitokinez II)

Bu evre mayoz bölünmenin son safhasıdır. Sitoplazma bölünmesinin tamamlanmasıyla haploit (n) kromozomlu dört hücre oluşur. Yavru hücrelerde bulunan sitoplazma miktarı ve organel sayısı farklı olabilir. Sağlıklı hücrelerin kromozom sayısı aynıdır. Ancak genetik özellikleri birbirinden farklıdır.

Mitoz bölünme ve evreleri böylece tamamlanmış olur.

Etiketler:

biyoloji

Yorumlar

Yorum Yap