Yüzey Şekillerinin Oluşumu
Yer Kabuğu
Dünya dış yüzeyinde, hava küre (atmosfer) ile çevrili olup, çukur yerleri de su küre (hidrosfer) ile kaplıdır. İçe doğru ise; yer kabuğu, manto ve çekirdek olarak adlandırılan üç ana katman bulunur.
Yer kabuğu kalınlığı ve yoğunluğu en az olan katmandır. Üst kısmı katı olan bu katman, dışta silisyum ve aliminyumun daha fazla bulunduğu sial, içte ise silisyum ve magnezyumun oluşturduğu sima katlarından oluşmuştur.
Taş küre, kıtaların altında daha kalın (30 - 50 km), okyanusların altında ise daha ince (5 - 10 km) olarak uzanır. Taş kürenin sial katı okyanusların bazı kesimlerinde ortadan kalkmış, sima katmanı yüzeye çıkmıştır. Buna bağlı olarak Pasifik Okyanusunda bir çember görünümü kazanan, volkanizmanın yaygın olduğu ateş çemberi hattı oluşmuştur.
Taşlar
Yer kabuğunun ana malzemesini taşlar oluşturur. Taşlar çeşitli minerallerden oluşur. Bu minerallerden az bulunanları ve ekonomik değeri fazla olanları maden olarak isimlendirilir. Oluşum şekillerini göre taşlar püskürük taşlar, tortul taşlar ve başkalaşmış taşlar olarak üç grupta toplanır.
Püskürük (Magmatik) Taşlar
Eriyik haldeki magmadan gelen lavların yüzeyde veya çeşitli derinliklerde katılaşmasıyla oluşan taşlar bu gruba girer. Kristal yapılı görünümün belirgin olduğu bu taşlar, oluşum şekillerine göre ikiye ayrılır.
İç püskürük taşlar: Yer kabuğunun yüzeyine çıkmadan soğuyarak katılaşan lavların oluşturduğu granit, siyenit, diyorit, gabro bu grupta bulunur.
Dış püskürük taşlar: Yer kabuğunun yüzeyine çıkan lav, kül gibi malzemelerin oluşturduğu andezit, bazalt, volkan camı, katrantaşı, perlit (incitaşı), volkan külü gibi taşlar bu gruba girer. Volkanizmaya bağlı olarak; kurşun, pirit, manganez, krom gibi madenler ile volkan patlaması çukurlarında oluşan elmas ekonomik değeri yüksek olan taşlardır.
Tortul Taşlar
Erimeler ya da parçalanmalar yoluyla çeşitli boyutlarda gerçekleşen malzemelerin bir ortamda birikmesiyle oluşan taşlar bu gruba girer. Tortul taşlar oluşumlarına gçre üç grupta toplanırlar.
Kırıntı (mekanik) tortul taşlar: Çeşitli büyüklüklerdeki kırıntıların bir doğal çimentoyla birleştirilmesi sonucu oluşan taşlar bu özelliktedir. Hâkim malzemelerine göre adlandırılırlar. Hâkim malzemesi kil ise kiltaşı, çakıl ise çakıl taşı veya konglomera adını alırlar.
Kimyasal tortul taşlar: Erimelerden sonra gerçekleşen aşındırmadan sonra, bir ortamda çökelme ile oluşan taşlardır. Tuz, alçıtaşı (Jips), çakmak taşı, kalker, traverten gibi oluşumlar bu gruptadır.
Organik tortul taşlar: Sularda yaşayan canlılar ile kara yüzeyinden suya taşınarak örtüler altında kalan bitkilerin zamanla yapısal değişime uğramasıyla oluşan taşlardır. Taşkömürü, linyit, turba, marcankaya ve asfalt buna örnektir. Petrol da organik kökenli bir yeraltı zenginliğidir.
Başkalaşmış (Metamorfik) Taşlar
Tortul ve püskürük taşların, tüksek sıcaklık ve basınç altında kalarak değişime uğraması sonucu oluşan taşlar bu gruba girer. Granit, siyerit, diyorit gibi taşların başkalaşmasıyla gnays, kireç taşının başkalaşmasıyla mermer, kumlu yapının başkalaşmasıyla kuvarsit, çeşitli mineral bileşimli taşların başkalaşıp yaprak görünümü kazanması sonucu oluşan sistler bu oluşuma örnektir.
Yer Kabuğunun Geçirdiği Evreler
Yer kabuğu, değişik olayların etkisiyle bugünkü şeklini almıştır. Geniş kapsamlı olayların gerçekleştiği dönemler, jeolojik devirler olarak adlandırılır. Jeolojik devirler, farklı özellikleri taşıyan fosillerin incelenmesiyle belirlenebilmektedir. Dünya'nın yaratılmasından sonra çok uzun bir dönem olan ilkel zaman yaşanmıştır.
Birinci zamanda çeşitli eski kıvrımlar ve yoğun volkanik olaylar gerçekleşmiştir. Bu zamanda, dev bitkilerin tortul tabakalar tarafından örtülerek havasız, basınç altında değişimi ile taş kömürü oluşmuştur. Pertol yatakları da bu devirde oluşmuştur.
İkinci zamanda yerkabuğu hareketleri durulmuştur. Üçüncü zamanda volkanizma ve kıvrım hareketleri yeniden hızlanmıştır. Linyit yatakları, bitkilerin örtüler altında kalmasıyla bu devirde oluşmuştur. Dördüncü zamanda ise Dünya'da önemli iklim değişimleri olmuş, buzul devirleri ile buzul arası devirler yaşanmıştır.
Yerin geçirdiği jeolojik zamanda, kaynağını yerin içinden alan iç kuvvetler ile kaynağını Güneş ve atmosferden alan dış kuvvetlerin sürekli etkileşimleri sonucu yeryüzü şekilleri bugünkü görünümlerini kazanmıştır.
İç Kuvvetler
Yerkabuğunun çeşitli hareketleri ve magmanın yeryüzüne çıkmasıyla meydana gelen olaylardır. İç kuvvetlerin etkisiyle ortaya çıkan başlıca olaylar şunlardır.
- Kıta oluşumu (Epirojenez)
- Dağ oluşumu (Orojenez)
- Volkanizma
- Deprem (Seizm)
Kıta yaylanmaları ve kaymaları (Epirojenez)
Tabaka oynamaları ve bozulmaları olmadan, çok yavaş gerçekleşen geniş kapsamlı yerkabuğu hareketlerine epirojenik hareketler denir. Bu hareketler sırasında tabaka duruşunun bozulmasından çok, geniş alanlı yükselme ve alçalmalar gerçekleşir. Bu hareketlerin sonucunda deniz ilerlemeleri ve deniz gerilemeleri oluşur. Böylelikle kıyı çizgisinde değişmeler meydana gelir.
Dağ oluşumu (Orojenez)
Dağlar; kıvrılma, kırılma ve lav püskürmeleri ile oluşur. Jeosenklinal diye adlandırılan büyük deniz çanakları, zamanla yığılmalara sahne olup diplerinde tortul tabakalar meydana gelir. Bu çanakların çevresindeki karaların dengesi, aşınma ve birikmenin veya buzul tabakalarının oluşup erimesinin sonucunda bozulur. Bu denge bozulması, karaların kaymasına yol açar. Böylece, çanaklarda bulunan genç tortul tabakalar sıkışır ve kıvrım dağları oluşur.
Karaların sıkışması sırasında, eğer arada eski ve sert araziler varsa bunlar da topluca yükselir ya da kırılarak kırık dağları oluşturur. Aşağıdaki şekilde örnek bir dağ oluşumu gösterilmiştir.
Dünyanın en uzun graben (çöküntü oluğu) alanı, Afrika'nın doğu kesimi boyunca uzanır. Nyasa, Tanganiga, Viktoria, Rudolf ve Albert göllerinin çanakları boyunca uzunan bu çöküntü alanı, Kızıldeniz ve Lut Gölü üzerinde Kahramanmaraş'a kadar uzanır.
Volkanizma
Yerkabuğunun altı, yerin iç kısmına bağlı olarak eriyik haldedir. Buraya magma denir. Magma, yerkabuğunun zayıf kısımlarında bulunan çatlaklardan yüzeye çıkar. Magmanın yeryüzüne çıkması olayına volkanizma adı verilir. Volkanizma sırasında lavlarla birlikte gazlar, küller ve taşlar da yeryüzüne çıkar. Lavların bir yığıntı şeklinde birikmesiyle volkan konisi oluşur.
Depremler (Seizm)
Yer kabuğundaki gerilimlerin aniden ortadan kalkmasıyla oluşan sarsıntı hareketlerine depren denir. Oluşum şekillerini göre depremler üç grupta incelenir. Bunar tektonik depremler, volkanik depremler ve göçme depremleridir. Tektonik depremler yer kabuğu hareketlerinden, volkanik depremler volkanik olaylardan, göçme depremleri ise yer kabuğundaki madenlerin erimesiylem oluşan boşlukların çökmeleri ise meydana gelir.