Harita Bilgisi
Harita, coğrafyada en çok kullanılan araçlardan biridir. Yeryüzünün tamamının ya da bir bölümünün kuşbakışı görünüşünün belirli ölçekler oranında küçültülerek düzleme aktarılmış biçimine harita denir. Haritaların iki temel özelliği vardır. Bunlardan ilki kuşbakışı çizilmiş olma, ikincisi ise ölçeklendirilmiş olmadır. Kuşbakışı görünüş, tam tepeden ve bütün genişliği içine alacak şekilde bakma anlamındadır. Bu görünüşü elde etmek için çoğu zaman hava fotoğrafları kullanılır. Belirli ölçekleri olmayan, haritaya benzer taslak şekillere de kroki denir.
Harita Çizimi
Harita çizimi özel bazı teknikler gerektirir. Bu teknikleri içeren bilime haritacılık (kartoğrafya) denir. Dünya kutuplardan basık, Ekvator'dan şişkince bir küre (geoid) biçimindedir. Bu nedenle yuvarlak zemindeki yerşekillerini düzlem üzerine aynen aktarmak imkansızdır. Bu durum haritacılıkta önemli güçlükler doğurur. Haritaları gerçeğe yakın çizebilmek için Dünya üzerindeki paralel ve meridyen ağını belli esaslara göre düzlem üzerine aktarmak gerekir. Bu amaçla geliştirilen yöntemlere projeksiyon (izdüşüm) yöntemleri denir.
Harita çiziminde günümüze kadar çeşitli izdüşüm yöntemleri kullanılmıştır. Ancak bu yöntemlerin hiçbiri Dünya'yı olduğu gibi düzleme aktaramamıştır. Bugün haritacılıkta kullanılan projeksiyon yöntemlerinden bazıları yerşekillerini bozmakta bazıları da yüzölçümü bozmaktadır. Bu açıdan projeksiyon yöntemlerini iki ana grupta inceleyebiliriz.
a) Yerşekillerini koruyan projeksiyonlar
Bu tür haritalarda ülke ve kıta sınırlarının biçim bakımından gerçeğe oldukça yakın olması sağlanır. Ancak bu haritalarda ülkelerin ve kıtaların yüzölçümleri, gerçek yüzölçümlerinden oldukça farklıdır. Bu projeksiyonlara en güzel örnek merkator tipi haritalardır.
Merkator tipi haritalar küresel yüzeyi bir silindire aktarma esasına göre yapılır. Bu nedenle bu tekniğe silindirik projeksiyonlar da denir. Silindirik projeksiyonlarda paraleller ve meridyenler küredeki gibi bir yay biçiminde olmayıp birbirini dik olarak kesen düz çizgielr halindedir. Bu bakımdan Ekvator'dan kutuplara gidildikçe şekiller gerçek yüzölçümlere göre çok büyük görünürler.
Silindirik projeksiyonlar daha çok Ekvator civarında ve Orta kuşakta yer alan bölgelerin haritalarında kullanılır. Kutup bölgeleri için uygun bir yöntem değildir. Kutup bölgelerinde şekiller 8 - 10 kat kadar büyük görünebilir.
b) Yüzölçümünü koruyan projeksiyonlar
Bu tür projeksiyonlarla çizilen haritalarda şekiller küre üzerindeki yüzölçümlerini korurlar. Ancak bu durumda da yerşekillerinin biçimi bozulur. Bu türe ön güzel örnek Bonne tipi haritalardır. Bu teknikle yapılan çizimlerde küresel yüzey konik bir yüzeye aktarılır. Bu tür haritalarda paralel ve meridyen ağı yüzölçümleri koruyacak biçimde düzenlenmiştir. Aşağıdaki harita bu yöntemle çizilmiştir. Bu haritada Ekvator'a yakın bölgelerde şekil bozulmaları belirgin olarak görülmektedir. Yeryüzünün küçük bölümlerinin ve kutuplara yakın olan bölgelerin gösteriminde genellikle silindirik projeksiyonlar kullanılır.
Harita Türleri
Haritaları ölçeklerine ve kullanım alanlarına göre gruplandırabiliriz.
A. Ölçeklerine Göre Haritalar
Planlar: En ayrıntılı haritalardır. Ölçekleri 1/20.000'den büyüktür. Şehir imar planları, il haritaları, projeler bu grupta yer alır.
Büyük ölçekli haritalar: Ölçekleri 1/20.000 ile 1/100.000 arasında olan haritalardır. Bu haritalarda yerşekilleri, yollar, yerleşim alanları ayrıntılı olarak gösterilir.
Orta ölçekli haritalar: Ölçekleri 1/100.000 ile 1/1000.000 arasında olan haritalardır.
Küçük ölçekli haritalar: Ölçeği 1/1000.000'dan daha küçük olan haritalardır. Bu tür haritalarda ayrıntılar iyice azalır. Bu haritalar geniş bir alanı küçük bir kağıda sığdırmak amacını taşır. Duvar ve atlas haritaları genellikle bu türdendir.
Haritalarda ölçeğin paydası büyüdükçe ölçeğin değeri küçülür. Yani küçük ölçek , paydası büyük olan ölçektir.
B. Kullanım Alanlarına Göre Haritalar
Fiziki haritalar: Yerşekillerini gösterir. Renklendirme, izohips eğrileri, tarama, gölgelendirme ve kabartma yöntemiyle oluşturulan türleri vardır.
Siyasi haritalar: Ülkelerin idari bölünüşlerini, kıta ve ülke sınırlarını gösterir. Yolların gösteriminde de genellikle bu haritalar kullanılır.
İklim haritaları: Bölgelerin sıcaklık, basınç, nem, bulutlanma, rüzgar ve yağış gibi iklim özelliklerini gösterir. İzoterm (eşsıcaklık) ve izobar (eşbasınç) haritaları bu türün en belirgin örnekleridir.
Ekonomik ve beşeri haritalar: Tarım, ticaret, sanayi, madencilik, nüfus, ırk... gibi özelliklerin coğrafi dağılımını gösterir.
Özel amaçlı haritalar: Belirli bir meslek grubuna ya da ilgili kişilere hitap eden haritalardır. Örneğin jeomorfoloji haritları, organizasyon haritaları... gibi.
Haritalarda Ölçeklendirme
Bir bölgeyi gerçek boyutlarıyla haritaya geçirmek mümkün değildir. Bu nedenle yeryüzü belirli oranlarda küçültülerek kağıda geçirilir. Haritalarda kullanılan küçültme oranına ölçek denir. Diğer bir deyişle ölçek; harita üzerindeki uzunluğun gerçek uzunluğa yani arazi üzerindeki uzunluğa oranıdır.
Ölçek = Harita üzerindeki uzunluk / gerçek uzunluk
Haritaların ölçeği bir kesirle veya bölmelendirilmiş bir çizgiyle gösterilebilir. Yani ölçekler kesir ölçek ve çizik ölçek olmak üzere iki türdür.
Kesir Ölçek
Haritalardaki küçültme oranını kesirle belirten ölçek çeşitidir. Kesirli ölçek, haritadaki 1 birim uzunluğun gerçekte (arazide) kaç birime karşılık geldiğini belirtir.
Çizik (Grafik) Ölçek
Haritadaki uzunlukları cetvel kullanmadan belirtmeye yarayan ölçek çeşididir. Çizik ölçek, harita üzerinde belli birimdeki uzunluğun esas alınmasıyla elde edilen dilimlenmiş çizgidir. Çizgi üzerindeki dilimlere bu birim uzunluğun gerçekteki karşılığı yerleştirilir.
Yüzey Şekillerinin Haritada Gösterilmesi
Yer yüzünün doğal halinin harita üzerine aktarılmasının ayrı bir önemi vardır. Yüzey şekillerinin haritadan gözlenerek o yer hakkında bilgi edinilmesi bu önemi arttırır.
Yüzey şekillerinin gösterildiği haritalara fiziki harita veya topoğrafya haritası denir. Bu haritalarda, yüzey şekillerinin daha sağlıklı olarak gösterilebilmesi için değişik yöntemler kullanılır. Bunlar;
- Eşyükselti eğrileri (izohips)
- Tarama
- Renklendirme
- Gölgelendirme
- Kabartma
yöntemleridir. Şimdi bu yöntemleri sırasıyla ele alalım.
Eşyükselti Eğrileri (İzohips) Yöntemi
Deniz düzeyine göre arazi yüzeyinin aynı yükseltiye sahip olan noktalarını birleştiren eğrilere eşyükselti eğrileri (izohipsler) denir. Bu eğrilerin belirlenmesi için; arazi yüzeyi, belli yükselti aralarıyla kesişir kabul edilmekte ve bu kesişme belirlenen noktaların yükselti serisinde olanları birleştirilmektedir.
- Topoğrafya haritalarının hazırlanmasında, izohipsler arasında dikkate alınan yükselti farkına eşit aralık ya da eküidistans denir. Haritanın ölçeği küçüldükçe, bu yükselti farkı da artar.
- Yeryüzünde çevresine göre kapalı çanak biçiminde olan çukurların gösterilmesi için, çanaklaşmanın başladığı yerdeki izohipse, çanaklaşma yönünde oklar eklenir.
- Eşyükselti eğrileri şu özelliklere sahiptir:
- Bütün eşyükselti eğrileri kapalı halka biçiminde çizgilerdir.
- Her yükselti eğrisi kendinden yüksekte bulunan eğrilerin ya da kendisinden çukurda kalan eğrilerin etrafını kuşatır.
- Deniz seviyesini gösteren kıyı çizgisi sıfır metre değerindedir.
- İki yükselti eğrisi arasındaki noktaların yükselti değeri, bu eğrilere göre belirlenir.
- Arazi üzerinde birbiri ardınca yer alan eğriler arasındaki mesafe, arazinin eğimiyle ters orantılıdır. Yani eğriler arasındaki açıklık arttıkça eğim azalır, açıklık azaldıkça da eğim artar.
- Aynı harita üzerindeki eğrilerin eşit aralığı (eküidistans) da aynıdır.
- Eğrilerin bulunduğu halka öbekleri, tepeleri ya da çevreye göre çukur olan kapalı alanları gösterir. Bu öbeklerdeki uç değerler yani doruklar ve çukur dipleri nokta, artı veya üçgen sembolüyle gösterilir.
- Eğrilerin "V" görünümü kazandığı yerler vadileri ya da sırtları gösterir. Yükselti değeri "V"nin açık kesimine doğru azalıyorsa, bu yerşekli bir vadidir. Eğer yükselti değeri "V"nin açık kesimine doğru artıyorsa bu yer şekli bir sırtı gösterir.
Tarama Yöntemi
Bu yöntemle yerşekillerinin gösterildiği haritalarda, yükselti basamakları kesik çizgilerle gösterilir. Çizgilerin karakteri eğime göre değişir. Eğim arttıkça çizgiler kalın, sık ve kısa çizilir. Eğim azaldıkça ince, seyrek ve daha uzun çizgiler kullanılır.
Renklendirme Yöntemi
Yükseltilerin belirli değerlerde renklendirmesiyle elde edilen haritalardır. Bu haritalar oldukça renkli bir görüntüye sahiptirler. Bu haritarda denizler ve okyanuslar genellikle mavi renkle gösterir. Maviliğin artması derinliğin artması demektir. Yükselti arttıkça sırasıyla yeşil, sarı, kahverengi renkleri kullanılır. En yüksek yerler koyu kahverengi ile ifade edilir.
Gölgelendirme Yöntemi
Bu yöntemle haritası hazırlanacak bölüme, sol üst köşedeki ışık kaynağından yatık olarak gelen ışınlar varsayılır. Fazla eğimli alanlar gölgede kalarak karanlık gösterilir. Eğimin az olduğu yerler ise daha aydınlı gösterilir.
Kabartma Yöntemi
Yerşekillerinin ölçekli olarak küçültülen maketlerin kullanıldığı haritalardır. Düz zemin üzerinde yer alması gerektiğinden kullanımı pek yaygın değildir. Bu yöntemle yerşekilleri en iyi biçimde gösterilirler.
Haritalardan Yararlanma
a. Profil (Dış Biçim) Çıkarması
Harita üzerindeki iki nokta arasında yer alan yüzey şekillerinin yandan görünüşünü göstermeye profil çıkarma denir. Profil çıkarmak için gereken işlemleri şöyle sırayabiliriz:
- Belirlenen noktaların arası bir doğruyla birleştirilir.
- Bir çizgi üzerinde, izohipslerin kesildiği yerlerin yükseltileri belirlenir.
- Noktalar arasındaki uzaklık öçlüsünde bir tabanın iki yanında, eşyükselti basamakları belirlenerek yatay olarak birleştirilir.
- Haritada belirlenen doğrultunun izohipsleri kestiği noktaların izdüşümleri, yatay olarak çizilen doğrular üzerine, yükseltilerine göre belirlenir.
- Farklı yükseltiler olarak izdüşümleri işaretlenen noktalar sırasıyla birleştirilir. Bu birleştirme sırasında tepe, çukur ve boyun bölgeleri gibi yerler; eğer yükseltileri biliniyorsa bu değer göre, bilinmiyorsa varsayımla birleştirme yapılır.
b. Eğim Hesaplanması
Eğimin hesaplanması için önce şu iki işlem yapılır.
- Eğimi hesaplanması istenen noktalar arasında kalan mesafenin uzunluğu, ölçek yardımıyla belirlenir.
- İki noktanın arasındaki yükselti farkı, izohipsler yardımıyla belirlenir.
Elde edilen bu değerlerden sonra Eğim = Yükselti farkı / Uzaklık formülüyle eğim hesaplanır. Eğim yüzde olarak hesaplanmak isteniyorsa bu oran 100 ile çarpılır, binde olarak belirlenmek isteniyorsa 1000 ile çarpılır.