Sanat Felsefesi (Estetik)

"Estetik", Yunanca "aisthesis" sözcüğünden gelmektedir. Te­mel algı, ilk duyum anlamına gelir. Estetiği bağımsız bir fel­sefi disiplin haline getiren ise Alman düşünürü A.G. Baumgarten (1714 - 1762) dir. Baumgarten. "Aesthetica (estetika)" adlı yapıtında, estetiği "duygu bilgisinin bilimi" diye betimle­miştir. Estetik duyusal bilginin bilimidir ve duyusal alanı ko­nu edinir. Duyu bilgisini yetkinliğe ulaştırmaya çalışır. Bu yet­kinlik "güzelliktir." O halde estetik güzel üzerine düşünme et­kinliğidir. Bu anlamda estetik, güzelin ne olduğunu sorgula­yan ve bunun bilgisine ulaşmaya çalışan felsefe dalıdır. "Gü­zel" derken hem doğadaki hem sanattaki güzel kastedil­mektedir.

Estetik şu sorulara cevap bulmaya çalışır;

Estetiğin ve sanat felsefesinin konuları temel olarak aynıdır. Ancak estetik daha kapsamlı bir kavramdır. Sanat estetiğin bir alt dalıdır diyebiliriz. Estetik güzeli araştırır. Estetik güzellik felsefesidir. Sanat felsefesi de güzelliği irdeler ancak güzelliği sadece sanatta arar. Estetik ise var olan her şeyin güzelliği ile ilgilenir. Bu bakımdan estetiğin konu­su içine sanat da girer. Böylece estetik sanatı da kapsayan daha geniş bir kavramdır.

Sanat felsefesi şu sorulara cevap bulmaya çalışır;

1. Sanat

Sanat, insanın doğada hazır bulunan şeylerden farklı olarak, sanatçının ürettiği şeylerdir. Sanat insanın doğaya kattığı eserlerden bazılarına verilen genel bir addır. Örneğin, bir tablo, asker heykeli, ev, gemi maketi, insanın doğada hazır bulmayıp kendisinin ürettiği şeylerdir. Bu geniş anlamıyla ele alındığında her şeyin sanatından söz edilebilir. Politika sanatı, demircilik sanatı, ayakkabıcılık sanatı, hatta savaş sanatı gibi. Fakat bunların hepsi sanat değildir. Felsefenin il­gilendiği sanat, bu anlamdaki sanat değildir. Sanat, estetik bir kaygı ile ortaya konan sanat eserlerini konu edinir. Sanata farklı yaklaşımlar vardır. Şimdi bu yaklaşımları inceleyelim.

a. Taklit Olarak Sanat

Yunanca “mimesis” sözcüğünden gelen taklit veya yansıt­ma kuramına göre, sanat doğada var olan güzelliği, düzeni ve ahengi kopya etmektir. Bu kurama göre sanat, sanatçının gerçekliği, hakikati ve gördüğü bir nesneyi veya durumu taklit etmesiyle ortaya çıkan üründür. Sanatçı doğada veya gerçeklikte gördüğü düzeni ve ahengi yaptığı eserle taklit etmeye çalışır. Doğayı taklit eden ve kopyalayan sanatçı, gerçekliği de kopyaladığını sanır. Bu kuramın en önemli temsilcisi Platon'dur.

Bu kuramda bir sanat eserinin güzelliği taklit ettiği nesneye ne kadar benzediğine bağlıdır. Aynı şekilde bir sanat eseri de duyusal nesneyi ve onun aracılığıyla ideanın kendisini ne kadar başarılı olarak taklit ederse o kadar başarılı olur.

Taklit kuramına göre, sanatçı taklit ettiği nesnenin yanı sıra kullandığı araca göre sanat çeşitlerini belirler. Örneğin, şiir ve edebiyat söz aracılığıyla, müzik ses aracılığıyla, resim ise renk ile doğadaki nesneleri taklit eder.

b. Yaratma Olarak Sanat

Yaratma kuramına göre, sanatçı doğayı taklit etmez, o mü­kemmelin peşindedir. Oysa doğada mükemmellik yoktur. Sanatçı bu yüzden kendi yeteneğiyle, hayal gücüyle mü­kemmeli oluşturur. Sanatçı sanatını özgür bir etkinlikle orta­ya koyar. Çünkü doğa da düzensizlik ve karmaşa vardır. Böyle bir şeyin takliti gerçeği veremez. Sanatçı, aklı, hayal gücü ve belleği sayesinde mükemmeli ve ideali düşünebilir. Sanatçının ideali ve mükemmeli hayal gücüyle kavraması ve onu yaptığı bir eserle ifade etmesi sanatı ortaya çıkartır. O halde sanat, sanatçının hayal gücüyle ortaya koyduğu ideal bir anlatımdır.

c. Oyun Olarak Sanat

İnsan günlük hayatında duyu ve akıl kıskacında kuşatılmış bir varlıktır. Bu yüzden insan içinden geldiği gibi değil, şart­ların getirdiği davranışlarda bulunur. Ama oyun oynayan in­san için tek amaç oyunun kendisidir.

Sanatı oyun olarak gören bu yaklaşım, oyun ile sanat ara­sında bazı benzerlikler kurar. Nasıl ki oyun, insanı gündelik hayatın kaygılarının dışına çıkarıp, zevk almasını sağlıyorsa, sanat da böyledir. Her ikisi de insana bir özgürlük alanı ya­ratır. Oyun da sanat da amacını kendi içinde taşır ve başka­ca bir yarar gözetmez. Sanat da oyun da kendisinden baş­ka bir amaca yönelmezler. İkisi de pratik fayda sağlamak peşinde koşmaz.

Bu görüşün temsilcisi, “insan oynadığı sürece tam bir insan­dır." diyen Alman Filozofu Schiller’dir.

2. Sanat Eseri

Sanatın herkesin kabul ettiği bir tanımı yapılamasa da sanat eserini belirleyen bazı temel ilkeler ve ölçütler vardır. Sanat eseri, bir sanatçı tarafından meydana getirilen ve estetik bir değerlendirmenin konusunu oluşturan şeydir. Sanat eseri­nin temel özelliği, insanın bilinçli amaçlı bir etkinliğinin ve yaratıcı gücünün bir ürünü olması, doğada bulunmayan bir eser olmasıdır. Bununla birlikte insan elinden çıkan her eser sanat eseri değildir.

Sanat eserini "sanat eseri" yapan öğeler 

İnsan Ürünü Olması

Doğal ortamda kendiliğinden oluşan ürünler sanat eseri kapsamına girmez. Doğal şeyler güzel olsalar bile onlar sa­nat eseri değildir. Sanat eseri insan ürünü olan bir nesne ve­ya olgudur.

Özgünlüğü

Sanat eseri sanatçının bir sefere mahsus ürettiği eserdir. Se­ri üretimi yapılan bir vazoya veya bibloya sanat eseri denile­mez. Sanatçı biricik bir ürün üretir ve ona sanat eseri denir.

Estetik Özne

Sanat eserinin biricik olması onu üreten sanatçının üretim sı­rasında yaşadığı estetik duygu ve hazların öznelliği sonucu­dur. Sanat eseri onu yapan yani estetik özneye özgüdür. Selimiye Camisi Mimar Sinan'a özgüdür.

Estetik Tavır

İnsanın her tavrı estetik tavır değildir. Estetik tavır pratik kaygı­lardan farklı olarak, güzeli güzel olarak algılayan tavırdır. Este­tik tavır, sanatçının kendine özgü bakışı veya yöntemidir. Bu ne­denle, her estetik tavır, sanatçıya ait öznel tavır ve yöntemdir.

Pratik Fayda Düşünülmeden Üretilmesi

Sanat eseri, ekonomik ve işlevsel bir amaç olmadan yapılan eserdir. Yalnızca estetik kaygı ve hazzın sonucu yapılır.

Estetiğin Temel Problemleri

1. Güzellik problemi

Estetik nesnenin, öznede, estetik haz ya da beğenme duygusuna yol açan temel özelliğine güzellik denir. Bir başka açıdan estetik öznenin (insan) nesneden hoşlanma­sına, hayranlık duymasına ve beğenme duygusunu oluştur­masına sebep olan uyum, düzen, birlik, yücelik ve ölçülülü­ğün tamamına güzellik denir. Tanımlardan da anlaşılacağı gibi güzellik bir beğeni yargısıdır; fakat bu beğeni yargısının kaynağı konusunda farklı görüşler vardır. Platon'a göre güzellik bir ideadır. Mutlak ve değişmez olup doğada gördüğümüz güzellikler bu ideaya benzedikleri öl­çüde güzel görünürler. Aristoteles’e göre güzellik matematiksel olarak orantılı ve öl­çülü olandır. Hegel'e göre güzellik mutlak ruhun nesnelerde görünür ha­le gelmesidir.

Peki doğadaki güzellik ile sanattaki güzellik aynı mıdır? Do­ğada güzel olan bir şey sanatta da güzel olmak zorunda mı­dır? Güzel ile iyi, güzel ile doğru, güzel ile yüce arasındaki ilişki nasıldır? gibi sorular da felsefenin güzellikle ilgili ince­lediği sorulardır.

Doğada Güzel - Sanatta Güzel

Biz güzelliği hem doğada, hem de sanat eserinde bulmak­tayız. Ancak, güzel bir manzara derken kullandığımız güze­lin anlamı ile, güzel bir şiir derken kullandığımız güzelin an­lamı farklıdır. Birincisinde insandan bağımsız bir güzellik, İkincisinde ise insanın duyguları ve dehasıyla oluşturduğu bir güzellik söz konusudur.

Güzellik - Doğruluk

Güzellik, beğeni duygusunu ifade ederken, doğrulukta bilgi ve mantıksallık vardır. Platon'a göre güzellik ile doğruluk ay­nı şeydir. Kant’a göre bu iki kavram birbirinden ayrıdır.

Güzellik - İyi

Eski Yunan felsefesinde güzel ile iyi aynı şey olarak kabul edilmiştir. Platon’a göre güzel ile iyi özdeştir.

Kant'a göre güzel estetik bir kavramken, iyi ise ahlaki bir kavramdır. Bundan dolayı bu iki kavram birbirinden farklıdır. Güzel bir insan denince farklı, iyi bir insan denince farklı şeylerin anlaşıldığını belirtir.

Güzellik ve Yüce

Güzel, sınırlı bir nesneyi dile getirir. Yüce ise, kavrama gücü­müzü aşan bir büyüklüğü anlatır. Güzelliğin uyandırdığı duy­gu algı ile, yücenin uyandırdığı duygu ise algıdan sonra başlar.

Aristoteles’e göre uçsuz bucaksız çöle güzel denmez, yüce denir.

Güzellik ve Hoş

Bazı sanat anlayışları güzel ile hoşu aynı sayar. Bu anlayışa göre estetik olay görme veya işitme ile ilgili haz veren bir şey olarak tasavvur edilir.

2. Ortak estetik yargıların olup olmadığı problemi

Estetik yargılar "güzellik'' ve "çirkinlik” değeriyle ilgilidir. Bu yargılar öznel oldukları için diğer yargı türlerinden ayrılmak­tadır.

İnsan bir şarkı dinlerken, bir resme bakarken “bu şarkı gü­zel”, “bu resim çirkin" türünden yargılarda bulunur. Bu tür yargılara “Estetik Yargı" denir. Nesneler hakkında herkesin üzerinde anlaştığı ortak bir güzel veya çirkinin olup olmadı­ğı konusunda farklı görüşler vardır.

Bu görüşlerde estetik yargılarla ilgi olarak iki tavır söz konu­sudur. Bazı düşünürler, estetik yargının öznelliğini vurgula­yarak, ortak estetik yargıları reddetmektedirler. Bazı düşü­nürler de ortak estetik yargının varlığını kabul ederler.

a) Ortak estetik yargıların olmadığını savunanlar.

Bu görüşü savunan en önemli filozof Benedetto Croce’tur. Croce'a göre estetik yargılar nesneden bağımsız ve öznel­dir. Bu sebepten ortak estetik yargılar yoktur.

Ortak estetik yargıların varlığını reddedenler, bu görüşlerin­de güzellikle sanat eserinin bizde uyandırdığı duygu ve he­yecanlardan hareket etmektedirler. Bu görüşün temelinde, estetik değerin nesneye değil, bütünüyle özneye ait olduğu iddiası vardır.

b) Ortak estetik yargıların varlığını kabul edenler.

Kant, en önemli temsilcisidir. İnsanın estetik yargısı, duygu­ya dayansa da, öznel olsa da herkes aynı ortak duyguya sa­hiptir. "Bu şarkı güzeldir" yargısını veren bir kimse diğer in­sanların da aynı duyguda olmasını ister. Bu duygu herkeste bulunan ortak duygudur.

Platon, varlık anlayışı gereği estetik değerin de gerçekten bizden bağımsız olarak var olduğunu savunur. Objektif este­tik değerlerin varlığını savunan Platon'a göre, tek tek güzel­ler diye adlandırdığımız duyu nesneleri aslında güzel ideasından pay aldıkları için güzeldir. Mükemmel güzel, ancak ideadır. Güzel ideası da idealar dünyasında gerçekten var­dır. Akıl sahibi her varlık için güzel ideası ortaktır. Çünkü o, akılsaldır.