Edebiyat

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatı

Türklerin İslam dinine girmeden önce meydana getirdikleri edebiyattır. Bu dönem edebiyatı genel olarak sözlüdür. Yazılı ürün yok denecek kadar azdır.

Sözlü Edebiyat

Yazının bulunuşundan önce her toplumda olduğu gibi, Türklerde de kendilerine özgü sözlü edebiyat ürünleri vardı. Bunlar, eski Türk toplumlarının sığır, şölen, yuğ adını verdikleri dini törenlerinden doğan ürünlerdir.

Eski Türkler, genel sürek avlarına “sığır”; kurban törenlerine “şölen”; yas, ölüm törenlerine "yuğ” adını verirlerdi.

Bu dini törenler şaman, kam, baksı, ozan adını alan kişiler tarafından yönetilirdi. Büyücülük, müzisyenlik, hekimlik, şairlik gibi nitelikleri olan bu yöneticiler, törenlerde milli sazlarıyla -Oğuzlarda kopuz- bazı destan parçalarını veya koşuk, sagu adı verilen şiirlerini söylerlerdi.

İslamiyet Öncesi Türk Şiirinin Özellikleri:

Şiirler hece ölçüsüyle söylenmiştir.
Şiirlerde genellikle yarım uyak kullanılmıştır.
Nazım birimi dörtlüktür.
Dildeki sözcük sayısı sınırlı kalmıştır, yabancı dillerin etkisi yoktur.
Tabiatla iç içe oldukları için sanatçılar benzetmelerde doğadan yararlanmışlardır.
Şiirlerde işlenen konular; kahramanlık, yiğitlik, ölüm, savaş ve aşktır.

İslamiyet Öncesi Türk Edebiyatının Sözlü Ürünleri:

Koşuk

Dörtlüklerle söylenen nazım şeklidir. Yiğitlik, aşk, tabiat gibi konular işlenir. Hece vezni kullanılır. Uyak düzeni aaab, cccb, dddb şeklindedir. Koşuğun Halk edebiyatındaki karşılığı “koşma”, Divan edebiyatındaki karşılığı “gazel”dir.

Sagu

Bir kişinin ölümü üzerine duyulan acıyı dile getirmek için söylenen şiirlerdir. Yuğ törenlerinde söylenen sagunun Halk edebiyatındaki karşılığı “ağıt”, Divan edebiyatındaki karşılığı “mersiye”dir. Uyak düzeni koşuktaki gibidir. Elimizdeki en eski sagu örneği Saka Türklerinden Alp Er Tunga adına söylenmiştir.

Sav

Kısa ve özlü sözlerdir. Bugünkü atasözünün yerine kullanılmıştır.

Destan

Eski çağlarda, savaş, göç ve afet gibi önemli olayların etkisiyle söylenmiş, uzun, manzum, yiğitlik öykülerinin derlenip düzenlendiği şiirlere denir.

Olayların toplumda derin izler bırakmış olması, kişilerin seçkin (kral, han, hakan vb.) olması, olay ve kişilerin olağanüstü nitelikler göstermesi, tanrıların olaylara karışması, milli dil ve nazım şekilleriyle söylenmesi, destanların çoğunlukla ortak özellikleridir.

Destanlar, oluşumları bakımından iki grupta incelenebilir:

1) Doğal Destan

Toplumu derinden etkileyen olaylar sonunda halk arasında kendiliğinden oluşan uzun şiirlerdir. Bunlar genellikle daha sonra bir şair tarafından derlenip düzenlenmiştir.

2) Yapma Destanlar

Önemli bir tarih olayının yıllar sonra, destan özelliklerine uygun olarak bir şair tarafından kaleme alındığı şiirlerdir.

Dünya edebiyatındaki bazı doğal destanlar ve ulusları:

İlyada, Odyssia	Yunan
Şehname	İran
Kalavale	Fin
Ramayana, Mahabarata	Hint
Nibelungen	Alman
Gılgamış	Sümer
Chanson de Roland	Fransız
Beowulf	İngiliz
Cid	İspanyol
İgor	Rus
Şinto	Japon

Dünya edebiyatındaki başlıca yapma destanlar:

Kurtarılmış Kudüs	Tasco
Kaybolmuş Cennet	Milton
İlahi Komeyda	Dante

Edebiyatımızda başlıca yapma destan özelliği gösteren epik şiirler:

Genç Osman Destanı	Kayıkçı Kul Mustafa
Çanakkale Şehitlerine	Mehmet Akif Ersoy
Üç Şehitler Destanı	Fazıl Hüsnü Dağlarca

Türk Destanları

Türklerin, konuları bilinen birçok destanı vardır. Bir destanın oluşmasında üç aşama vardır: Önce toplumu derinden etkileyen bir olay meydana gelir. Sonra toplumun içinden yetişen şairler, ozanlar o olayla ilgili şiirler söylerler. Üçüncü ve son aşamada ise bu şiirler yine o milletin içinden gelen bir şair tarafından yazıya geçirilir. Türk destanları arasında bir şair tarafından yazıya geçirilmiş olanı yoktur. Türk destanları hakkındaki bilgiler yabancı kaynaklardan öğrenilmiştir.

1) Saka Türkleri

Alp Er Tunga Destanı

Türk-İran savaşlarıyla, Alp Er Tunga’nın (Şehname’de Afrasyap olarak geçen kahramanın) yiğitliklerinin anlatıldığı destandır.

Şu Destanı

İskender ile Türkler arasındaki savaşların ve Hükümdar Şu’nun anlatıldığı destandır.

2) Hun Türkleri

Oğuz Kağan Destanı

Hun hükümdarı Mete’nin yiğitliklerini, ülkesini genişletip oğullan arasında nasıl bölüştürdüğünü anlatan destandır.

3) Göktürkler

Bozkurt Destanı

Savaşta yaralanan bir Türk’ün, dişi bir kurt tarafından kurtarılmasını, korunmasını ve Türklerin zamanla çoğalmasını anlatır.

Ergenekon Destanı

Bir yenilgi sonunda Ergenekon'a çekilen Türklerin orada çoğalıp bir demir dağı erittikten sonra oradan kurtulmalarını anlatan destandır.

4) Uygur Türkleri

Türeyiş Destanı

Uygur hakanının, üç kızını insanoğluyla evlendirmeyi uygun bulmayarak tanrıya, kızlarıyla evlenmesi için yakarması ve tanrının bir kurt suretinde görünerek hakanın kızıyla evlenmesi ve Uygur Türklerinin bu evlilikten çoğalması anlatılır.

Göç Destanı

Türklerin, kutsal taşı Çinlilere vermeleri üzerine, tanrı tarafından cezalandırılmaları; kuraklığın başlaması nedeniyle de göç etmeleri anlatılır. Türk milletinin dünyanın yaratılışı hakkındaki görüş ve inanışlarını anlatarak, yakın çağlara kadar, Orta Asya Türk halkı arasında yaşama gücünü gösteren Yaratılış Destanı ise bu destanların dışında, bütün hepsinin başlangıcı sayabileceğimiz bir destandır. Bu destanda Tanrı Kayra Han’ın dünyayı yaratması ve şeytanı (erglig) huzurundan kovması anlatılır.

İslamiyet Dönemi Türk Destanları

Saltuk Buğra Han Destanı

Karahanlı hükümdarı Saltuk Buğra Han'ın çeşitli illerdeki insanları müslümanhğa çağırmasını, inanmayanlara keramet göstermesini, savaşlarda ağzından ateşler saçarak inanmayanları yakması anlatılır.

Cengiz Han Destanı

Moğol hükümdarı Cengiz Han’ın yaşamı, savaşları ve Moğol istilasından sonra Kıpçak bozkırlarında ve eski Uygurların yaşadığı bölgelerdeki olaylar anlatılır.

Danişment Gazi Destanı

Anadolu’nun fethi ve bu mücadelenin kahramanları anlatılır. Olayların tarihi gerçeklere uygunluğundan, kahramanlarının yaşamış Türk beyleri olmasından, Anadolu coğrafyasının gerçek isimleriyle anılmasından dolayı uzun süre tarih kitabı olarak nitelendirilmiştir.

Köroğlu Destanı

Destanın kahramanı Köroğlu’nun, Bolu Beyi’nin yaptığı zulümleri engellemek için ortaya koyduğu kahramanlıklar anlatılır. Etrafına yiğitler toplayan Köroğlu, Bolu Beyi tarafından gözlerine mil çekilerek kör edilen babasının intikamını almak için dağlara çıkar. Yaşamını yoksul ve çaresizlere yardım ederek geçirir. Halk inancına göre: “Silah icat edildi mertlik bozuldu.” demiş ve kırklara karışmıştır.

Manas Destanı

Müslüman Kırgızlarla putperest Kalmuklar arasındaki mücadeleler anlatılır. Destanın başkahramanı Manas, İslamiyet'i yaymak için mücadele eden kahraman bir savaşçıdır. Destanda, İslamiyet öncesindeki Türklerin yaşam, kültür ve inançlarına dair bilgiler de yer almaktadır. Destan, baştan sona Manas’ın kahramanlıklarını anlatır. Türk destanları arasında en hacimli olanıdır. Bu destan, asırlarca “Manasçı” denilen saz şairleri tarafından söylenmiş ve halk arasında yaşatılmıştır. İlk defa Rus bilgini Radloff tarafından yazıya geçirilmiştir. Destanın bütünü 400.000 dize tutar. Bu bakımdan dünyanın en uzun destanı sayılmaktadır.

Yazılı Edebiyat

İslam öncesi Türk edebiyatına ait, bilinen yazılı ürün çok azdır. Bilinen ilk eser mezar taşları yazılarıdır. Türkler bu dönemde Göktürk ve Uygur alfabelerini kullanmışlardır. İslam öncesi Türk edebiyatının en önemli yazılı eserleri Yenisey Nehri kenarındaki Orhun Yazıtları (Âbideleri)’dır. Bu yazıtlar Türklerin ulusal alfabesi olan Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.

Orhun Yazıtları (Abideleri)

MS 720 - 735 yıllarına ait yazıtlardır.
Türklerin milli alfabesi olan Göktürk alfabesi ile yazılmıştır.
Yabancı etkilerden uzak, yalın bir dil kullanılmıştır.
Bilge Tonyukuk ve Yoiluğ Tigin tarafından yazılmıştır.
Göktürklerin bağımsızlıkları için Çinlilerle yaptıkları savaşlar ve bu savaşlar sonucunda devleti yeniden nasıl kurdukları anlatılır. Ayrıca Türk ulusuna seslenilerek birlik içinde yaşamaları öğütlenmiştir.
Bu yazıtların ilki, MS 720 yılında Bilge Tonyukuk tarafından yazılmış ve diktirilmiştir.
İkinci ve üçüncü yazıtlar, Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır. Bu abidelerden birisi MS 732 yılında Kültigin adına, diğeri ise MS 735 yılında Kültigin’in ağabeyi Bilge Kağan adına dikilmiştir.
Orhun Abideleri ilk kez 1893 yılında Danimarkalı Thomsen tarafından okunmuştur.

İslamiyet Dönemi Türk Edebiyatı

Türkler, 8. yüzyılda İslam ordularıyla karşılaşmışlardır. Önceleri bu dine uzak durmuşlarsa da 10. yüzyılın ilk yarısından itibaren İslamiyeti kabul etmeye başlamışlardır. İslam dinine giren Türklerin sosyal ve kültürel hayatlarında önemli değişiklikler olmuştur. Türkler, yaşadıkları göçebe hayatı bırakıp yerleşik hayata geçmişlerdir. İslamiyet sayesinde Türklerde birlik düşüncesi oluşmuş ve sağlam bir birlik meydana gelmiştir.

Türkler bu döneme kadar çok az yazılı ürün vermişlerdir. Bu dönemle birlikte yazılı ürünler de çoğalmaya başlamıştır.

11. ve 13. yüzyılda Türk toplumu içinde Arapçayı ve Farsçayı bilen yeni bir aydın zümre doğdu. Bunlar, öğrendikleri Arapça ve Farsçanın yanında bu dillerde meydana getirilmiş edebiyatın etkisinde kaldılar. Bu dönemde ilim ve din alanında Arapça, edebiyat alanında Farsça ağırlık kazandı. Hece ölçüsünün yerini aruz ölçüsü aldı. Eski Türk nazım şekilleri yanında mesnevi ve gazel gibi yeni nazım şekilleri kullanıldı.

İlk Dönem ve İlk Yapıtlar

Bu dönemde meydana getirilmiş yapıtlar daha çok öğretici ve öğüt verici niteliktedir.

1) Kutadgu Bilig

11. yüzyılda (1069-1070) Yusuf Has Hacip tarafından yazılan Kutadgu Bilig, o zaman Doğu Karahanlı devletinin hakanı olan Tabgaç Buğra Han'a sunulmuştur. Kutadgu Bilig “saadet veren bilgi, ilim” anlamına gelmektedir.

Didaktik (öğretici) tarzda yazılmış bir yapıttır. Konusu, toplum hayatındaki bozuklukları düzeltecek, insanı mutlu edecek yolları bulmak; bu yolları devrin hükümdarına öğütler halinde göstermektir.

Yapıt, her iki dünyada da mutluluğa kavuşmak için gidilmesi gereken yolu göstermek maksadıyla yazılmıştır. Yusuf Has Hâcib'e göre, öteki dünyayı kazanmak için bu dünyadan el etek çekerek yalnızca ibadetle vakit geçirmek doğru değildir. Çünkü böyle bir insanın ne kendisine ne de toplumuna bir yararı vardır; oysa başkalarına yararlı olmayanlar ölülere benzer; bir insanın erdemi, ancak başka insanlar arasındayken belli olur. Asıl din yolu, kötüleri iyileştirmek, cefaya karşı vefa göstermek ve yanlışları bağışlamaktan geçer, insanlara hizmet etmek suretiyle faydalı olmak, bir kimseyi, hem bu dünyada hem de öteki dünyada mutlu kılacaktır. Yapıtta ahlak, dinin önemi, devlet idaresi gibi konulara da değinilmiştir. Yapıtta dört sembolik kişilik yer almaktadır.

Mesnevi şeklinde, aruz ölçüsüyle 6645 beyit olarak yazılmıştır. Ayrıca yapıtta 173 tane de dörtlük vardır. Kutadgu Bilig, İslami Türk edebiyatının ilk örneği olmasının yanında, siyasetname türünün Türk edebiyatındaki ilk ve en önemli örneğidir. Türk edebiyatında aruz ile yazılan ilk yapıt olarak bilinir.

2) Divanü Lügati't Türk

1072 -1074 yılları arasında Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılmış ve Ebul Kasım Abdullah’a sunulmuştur. Türkçenin bilinen ilk sözlüğüdür. Aslında yalnız bir sözlük değil; İslamiyet öncesi Türk edebiyatını, tarihini, coğrafyasını, folklorunu, mitolojisini aydınlatan bir kaynaktır.

Yapıt, Araplara Türkçeyi öğretmek ve Türkçenin Arapça ile boy ölçüşebilecek düzeyde bir dil olduğunu kanıtlamak amacıyla yazılmıştır. Yazar, Türkçe sözcüklerin Arapça karşılıklarını vermiş ve bunu halk dilinden derlediği örneklerle desteklemiştir. Sözcükleri ve dilbilgisi kurallarını açıklarken günlük Türkçe- de kullanılan en güzel cümle, deyim, atasözü ve manzum parçaları örnek olarak vermiştir. Bu örnekler, bugün bile Türk kültürünün en değerli parçaları sayılmaktadır.

Türk sözlü edebiyatının yazıya geçen ilk örnekleri bu yapıtta toplanmıştır. Ayrıca Türk boylan ve Türk coğrafyası ile Türklerin örf ve gelenekleri üzerine önemli bilgiler içermektedir ve yapıtta devrin Türk dünyasını gösteren bir de harita bulunmaktadır.

3) Atabetü'l Hakayık

12. yüzyılda Edip Ahmet Yükneki tarafından yazılan Atabetü’l Hakayık, bir ahlak ve öğüt kitabıdır. “Hakikatler eşiği” anlamına gelmektedir. Aruz ölçüsüyle; giriş bölümü kaside biçiminde (aa ba ca...) asıl konuyla ilgili bölümler ve sonuç bölümü ise dörtlük şeklinde (aaba) yazılmıştır. Yapıtta Arapça ve Farsça sözcüklere sıkça rastlanır. On dört bölümden meydana gelen yapıtın her bölümünde ayrı bir konu işlenir. Didaktik bir tarzda yazılmış bu yapıtta cömertlik, ilim, doğruluk gibi konular işlenmiştir. Edip Ahmet'e göre bilginin faydası veya bilgisizliğin zararı açıkça görülmektedir. Bilgi, mutluluk yoludur. Kemik için ilik ne ise, insan için de bilgi odur. Bilgisiz insan hiç bir şeydir, bir ölüdür. Bilgisize doğru söz ve öğüt tatsız, faydasız gelir. Yaradan Tanrı ancak bilgili olmakla bilinir; insanın kendisi de bilgi ile yükselir. Bilginin temeli olan akıl, insanın gerçek ziynetidir.

4) Divan-ı Hikmet

12. yüzyılda Ahmet Yesevi tarafından yazılmıştır. -“Hikmet", Ahmet Yesevi’nin şiirlerine verdiği isimdir. Şiirler çok sade bir halk diliyle yazılmıştır. Yapıtın yazılma gayesi de halka İslam esaslarını hikmetli bir şekilde öğretmektir. Dörtlüklerle ve hece ölçüsüyle kaleme alınan bu şiirler, biçim yönüyle koşmaya benzemektedir. Şiirlerde’ Allah’ın varlığı, birliği ve kudreti, ilahi aşk, dünya ve ahiret yaşamı, cennet cehennem tasvirleri, peygamber sevgisi, İslam dininin kuralları, İslam büyüklerinden kıssalar, dervişliğe övgüler, tarikat edebi ve kuralları gibi konular lirik bir üslupla dile getirilmiştir.

Ahmet Yesevi, ömrü boyunca Allah’a ve peygamberine büyük bir aşkla bağlı kalmış, Hz. Muhammed’e (S.A.V) olan sevgisinden dolayı ondan uzun bir yaşam sürmeyi istememiş, Hz. Muhammed (S.A.V), 63 yaşında vefat ettiği için, o da 63 yaşına gelince kendisine yeraltında bir hücre kazdırmış, kalan ömrünü orada geçirmiştir. Aşağıdaki dizeler bu olayı anlatmaktadır.

5) Kitab-ı Dede Korkut

Destandan halk öyküsüne geçiş döneminin ürünü olan bu yapıt, 12 öyküden oluşur. Olağanüstü olaylarla gerçeğe uygun olaylar yapıtta iç içedir. Destan özellikli ve pek çok halk kahramanının mücadeleleri anlatılan yapıtta; güzel ve hikmetli sözler, Türklerin tarihine ait rivayetler, han ve beyler hakkında methiyeler, Türk töresine ait pek çok konular işlenerek, iyilere methiye ve kötülere eleştiri vardır. Dede Korkut, öykülerin içinde adı geçen yaşlı, bilge, meçhul bir haik ozanıdır. Yapıt 15. yüzyılda yazıya geçirilmiştir. Yapıtın yazarı belli değildir. Bu öykülerde Oğuzların çevredeki boylar ile aralarındaki savaşlar anlatılır. Bazılarında ise Türk boylarının kendi iç mücadeleleri yer alır. Öykülerin konuları aşk, yiğitlik gösterisi, kahramanlık, boylar arasındaki savaşlardır. Yapıtta şiir ve düzyazı iç içedir.

Yorumlar